Bakı, 4 dekabr, Tamilla Məmmədova, AZƏRTAC

Emi Pek immersiv texnologiyalar, “Metaverse”, “Web 3.0” və “Blockchain” üzrə dünyanın aparıcı ekspertlərindən biridir. Emi bu yaxınlarda 2023-cü il üçün “Texnologiyada ən güclü 50 qadın” və “Gələcəyin ən yaxşı 100 qadını”ndan biri seçilib.

XR strategiyası üzrə ixtisaslaşmış aparıcı qlobal konsaltinq firması olan “EndeavourXR”in təsisçisi və baş direktoru Emi Pek AZƏRTAC-ın suallarına cavab verir.

- Süni intellektin (Sİ) geniş tətbiqi ilə bağlı hansı problemlər və etik mülahizələr yaranır? Süni intellektin inkişafını təmin etmək üçün zəruri hesab etdiyiniz hər hansı xüsusi tövsiyələr və ya siyasətlər varmı?

- Süni intellektlə bağlı bir çox etika və idarəetmə problemləri var. Mən süni intellektin bəşəriyyətə fayda gətirmək gücünə çox inansam da, tənzimləyicilər və siyasətçilər tənzimləməni balanslaşdırmaqda unikal problemlərlə üzləşirlər. Nəzərə alınmalı bir neçə əsas sahə məlumat məxfiliyinin qorunması, qərəzliliyin aradan qaldırılması, şəffaflığın və hesabatlılığın təmin edilməsidir. Süni intellekt haqqında qanunu biometrika, kritik infrastruktur, təhsil, məşğulluq, əsas dövlət xidmətlərinə çıxış, hüquq-mühafizə orqanları, immiqrasiya və ədalət mühakiməsi daxil olmaqla yüksək riskli Sİ sistemlərini müəyyən edib. Bu sistemlərin hamısında hökumət, biznes, istehlakçılar və seçicilər üçün risklər var. Fərdlərə öz məlumatlarını idarə etməyə imkan verən bəzi maraqlı modellər var. Fərdi insan müəyyən şəxsi məlumat tələbinə, ola bilsin ki, pul və ya təcrübə təzminatı müqabilində cavab verə bilər. Bunun üçün əhəmiyyətli infrastruktur və protokol dəyişiklikləri, həmçinin bir sıra yeni standartlar tələb olunacaq, lakin artıq mövcud şəbəkə protokollarına uyğun gələn bəzi aspektlər var. Problemlərə baxmayaraq, bu cür modeli öyrənmək üçün bir çox səbəb var. Məlumatların məxfiliyi ilə bağlı narahatlıqlar etibarlıdır və getdikcə daha çox məlumat yaradıldıqca və paylaşıldıqca onların qorunması ilə bağlı problemlər eksponent olaraq artır. Blokçeyn məlumatların qorunmasında, eləcə də şəffaflığın və süni intellekt qaydalarına uyğunluğun təmin edilməsində böyük rol oynayacaq.

- 2021-ci ildə Azərbaycanda tərəfdaşlıq mərkəzi yaradılıb. Belə mərkəzlərin ölkələrin və regionların iqtisadi inkişafına təsirini necə qiymətləndirirsiniz?

- Dünya İqtisadi Forumunun C4IR şəbəkəsinə üzvlük tərəfdaşlara həm qlobal, həm də regional problemlərə vahid baxışı inkişaf etdirməyə və nəticələri yaxşılaşdırmaq üçün yeni texnologiyalar tətbiq etməyə imkan verən bir çox üstünlüklər təmin edir. Bu, ölkələr arasında əməkdaşlıq və bilik mübadiləsinin təsirini nümayiş etdirərək dünyaya parlaq nümunə kimi xidmət edir. C4IR Mərkəzinin yaradılması Azərbaycan hökumətinin ləyaqətidir. Bu addım Azərbaycanın innovasiyalara sadiqliyini və yeni texnologiyaların məsuliyyətlə mənimsənilməsini göstərir. Azərbaycan digər mərkəzlərlə əməkdaşlıq edərək qlobal C4IR təşəbbüslərinə mühüm töhfə verəcək. Bu, Azərbaycanı rəqəmsal iqtisadiyyatda irəli aparacaq və yüksək sürətlə inkişaf edən yeni texnologiyaların “sunami”sindən səmərəli istifadə edəcək tədqiqata əsaslanan, həssas təşkilatın əsasıdır. Bakının COP29-a ev sahibliyi etməsi vacib idi ki, bu da Azərbaycanın növbəti illərdə müsbət dəyişikliklər üçün hərəkətverici qüvvə olacağına bir daha sübutdur. Dünya İqtisadi Forumunun C4IR səlahiyyəti həmişə qlobal cəmiyyətimizə fayda verəcək geniş texnoloji irəliləyişlərin formalaşdırılmasına insan mərkəzli yanaşmaya istinad edir. Bu, mənim şəxsi ümidimi ruhlandırır ki, biz rəqəmsal iqtisadiyyatı qlobal innovasiyanın daha geniş kontekstində kollektiv şəkildə nəzərdən keçirək. Məqsəd böyük problemləri həll etməyə imkan verəcək iqtisadi dizaynı inkişaf etdirməyə diqqət yetirməkdir.

İnkişaf etməklə yanaşı, yeni iqtisadi nəzəriyyələri modelləşdirmək üçün süni intellektdən istifadə edə bilərik. Biz həyatımızda iqtisadi status-kvonu əsaslı şəkildə dəyişdirə bilməyəcəyik, lakin ola bilsin ki, süni intellekt və modelləşdirmənin köməyi ilə biz yeni iqtisadi dizaynın nüvələrini kəşf edə bilərik. Əgər biz daha geniş kütlələri daha ədalətli iqtisadiyyata, yaşıl, təhlükəsiz və təmiz gələcəyə dəvət edən bir model yaratsaq, bu, gələcək nəsillərə kollektiv hədiyyəmiz ola bilər.

- Qafqaz regionunda, o cümlədən Azərbaycanda innovasiya ekosisteminin inkişafını necə qiymətləndirirsiniz?

- Son bir neçə il ərzində mən Qafqaz regionunda innovasiyalar və ekosistemlər yaratmaq üçün bir neçə proqram üzərində işləmişəm. Qlobal səhnədə yeni texnologiya və innovasiya güc mərkəzinə çevrilməyin əsas elementi başlanğıc mədəniyyətini, mələk və vençur kapitalına investisiyanı, qlobal sürətləndirici tərəfdaşlıqları inkişaf etdirmək üçün hökumət, universitetlər və müəssisələr arasında əməkdaşlığı ehtiva edən möhkəm ekosistemin inkişafıdır. Azərbaycan rəqəmsal innovasiyada lider olmaq üçün bu fundamental elementləri inkişaf etdirmək istiqamətində çox çalışıb. Azərbaycan sadəcə inşaatçı deyil, o, artıq texnologiya, innovasiya və rəqəmsallaşdırma sahəsində bir çox təşəbbüslərə rəhbərlik edir. Ağıllı şəhər təşəbbüslərinə, texnoloji təhsilə və startap ekosisteminə investisiyalar geniş təsirlərə malik olacaq. Artıq bir neçə ildir ki, aparılan bu iş ilə Azərbaycan bütün biznes sektorlarında əhəmiyyətli artıma hazırdır. Təhsilə qoyulan sərmayə miqyaslılığı dəstəkləmək üçün yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsini təmin edəcək. O, həmçinin Azərbaycanı regionda iştirakını genişləndirmək istəyən şirkətlər üçün cəlbedici investisiya kimi tanıdır. Bu model digər ölkələr üçün də nümunə olacaq.

- Azərbaycan son illər qabaqcıl texnologiyalar və istehsalatda innovasiyaların idarə edilməsi sahəsində hansı irəliləyişə nail olub?

- İnternet və robot texnikasının modernləşdirilməsi, istehsal xətlərinin optimallaşdırılması üçün süni intellektdən istifadə və Azərbaycanın bərpaolunan enerjiyə diqqət yetirməsi yeni müəssisələr açmaq istəyən xarici şirkətlər üçün ölkədə istehsal imkanlarının inkişafında böyük rol oynayacaq.

Bakıda Azərbaycanın bir sıra təşəbbüsləri, o cümlədən Rəqəmsal Transformasiya Strategiyası, Ağıllı Şəhər Proqramı, Rəqəmsal İnfrastruktur və İnnovasiya Parkları ilə tanış oldum. Bütün bunlar təkcə emal sənayesinə deyil, bütün sənaye sahələrinə müsbət təsir göstərəcək. Sənayeyə fayda verəcək digər aspekt işçi qüvvəsinin təliminə və ixtisasının artırılmasına investisiya qoymaqdır. Bu, bütün şirkətlər üçün vacib bir komponentdir. STEM təhsilinə diqqət, dövlət məktəblərində İKT inteqrasiyası və “Sabah.Hub” və “Sabah.Fund” kimi genişləndirilmiş proqramlar Azərbaycanda fundamental ekosistem yaradır.

- Dördüncü Sənaye İnqilabının süni intellekt və blokçeyn kimi alətləri həm qlobal, həm də Azərbaycan kontekstində rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafına necə töhfə verə bilər? Sizcə, süni intellektlə idarə olunan iş bazarında uğur qazanmaq üçün insanlara hansı bacarıqlar lazımdır?

- Növbəti onillikdə rəqəmsal iqtisadiyyata təsir edəcək texnologiyalar süni intellekt və blokçeyndən çox kənara çıxır. Bunlara IoT, 5G/6G/NextG, məkan hesablamaları (XR)/rəqəmsal əkizlər, bulud/Edge, kvant hesablamaları, kibertəhlükəsizlik və robototexnika/avtomatlaşdırma daxildir. Bundan əlavə, şəxsiyyətin müəyyən edilməsi, insanlıq və güvən sübutu çox vacib məsələlər olacaq. Bir çox yeni biznes modellərinin ortaya çıxmasını və məlumatların suverenliyinə doğru hərəkəti görəcəyik. Azərbaycan artıq rəqəmsal infrastrukturunu və rəqəmsal platformalarını genişləndirir. Hökumətin siyasətləri texnologiyanın məsuliyyətli təkamülünə diqqətini əks etdirir. Növbəti addımlar bütün bu texnologiyaların konvergensiyasını qiymətləndirmək olacaq. Təhsil çox vacib olacaq - bu, gələcək nəslin erkən yaşlarından bütün bu texnologiyaya çıxışına kömək edir. Texnologiya inkişaf etdikcə yeni rollar ortaya çıxacaq və yeni bacarıqlar öyrənilməlidir. İnnovasiya uzun, dolanbaclı bir yoldur və mən Azərbaycanın gələcək illərdə də davamlı uğurunu səbirsizliklə gözləyirəm.

Bu il mən Bakıda keçirilən “INMerge” İnnovasiya Sammitində çıxış etdim. Sammitdə Bakıdan və başqa ölkələrdən çox maraqlı insanlarla tanış oldum. Bakının və ümumən Azərbaycanın gələcəyinə baxış məni çox heyran etdi. Bu təkamülün arxasında çoxlu enerji var - rəqəmsal iqtisadiyyatın genişləndirilməsi, dövlət xidmətləri, şəxsiyyət idarəetməsi, sənaye innovasiyası və geniş Sİ strategiyasının yaradılması.