Bakı, 21 iyun, AZƏRTAC

Həyatın axarı daim dəyişir. Bəzən həyatda planlarımızı alt-üst edən hadisələrlə qarşılaşırıq. Bir gün həyatın axarında bir dəyişiklik baş verir — qəfil xəstəlik, qəza, itki. Bu gözlənilməz dönəmlər maliyyə və sosial baxımdan ailələr üçün ciddi risklər yaradır. Belə hallarda həyatın verdiyi suallara cavab çox vaxt bir sözlə verilir: sığorta.

Bütün bunlar yalnız emosional deyil, eyni zamanda maddi yük yaradır. Xüsusilə, ailənin yeganə gəlir gətirən üzvü vəfat etdikdə, onun götürdüyü kreditlər ailənin üzərinə böyük bir borc kimi enir.

Müasir iqtisadi münasibətlər sistemində kreditlər və maliyyə institutları insanların həyatında əhəmiyyətli rol oynayır. İstər ipoteka, istər avtomobil, istərsə də istehlak krediti olsun, bu öhdəliklər insanların gələcək planlarını təmin edir. Lakin həyat risklərlə doludur və bu risklər təkcə fərdi deyil, həm də bank-müştəri münasibətlərinə təsir edir. Elə bu səbəbdən “kredit götürənlərin həyat risklərinə qarşı sığorta təminatı” anlayışı son illərdə aktuallığını xeyli artırıb.

Həyatın gözlənilməz dönəmlərinə qarşı sipər

Bankdan kredit götürmək bir çox insan üçün maddi hədəflərə çatmağın effektiv yoludur. Lakin bu öhdəliklər, eyni zamanda ciddi riskləri də özü ilə gətirir. Əgər kredit götürən şəxs gözlənilməz bir səbəblə – qəfil ölüm, ağır xəstəlik və ya iş qabiliyyətinin itirilməsi səbəbindən ödəniş qabiliyyətini itirərsə, bu, həm ailəsi üçün faciəvi maliyyə yükünə, həm də bank sistemi üçün problemli kreditlərin artımına gətirib çıxarır.

Bu mənzərə tanışdır: bir ailə kirayədən qurtulmaq üçün ipoteka krediti götürür. Ata ailənin gəlir mənbəyidir. Anidən baş verən ölüm bu ailənin təkcə emosional dünyasını yox, həm də iqtisadi dayanıqlığını dağıda bilər. Amma əgər həyat sığortası mövcuddursa, ailə heç olmasa evini itirməz. Bu, yalnız sığorta deyil — bir sipər, bir etibar bəyannaməsidir.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi və “Sığorta fəaliyyəti haqqında” Qanun kredit müqavilələri zamanı həyat sığortası təminatının könüllü və ya məcburi olmasını müəyyən edir. Xüsusilə iri məbləğli uzunmüddətli kreditlər zamanı banklar kredit götürənin həyatının sığortalanmasını tələb edir. Bu, kreditin geri qaytarılmaması riskini minimuma endirir. Statistikaya əsasən, 2022–2024-cü illər arasında Azərbaycanda həyat sığortası müqavilələrinin 42 faizi kreditlə əlaqədar bağlanıb. Bu, həm bankların marağını qorumağa, həm də ailələrin gözlənilməz itki zamanı maddi yükdən qorunmasına xidmət edir.

Sığorta hadisəsi baş verdikdə — yəni kredit götürənin vəfatı zamanı onun öhdəlikləri ailəsinin üzərinə düşmür. Bu zaman sığorta şirkəti bank qarşısında borcu tam və ya qismən ödəyir.

Statistik baxış: Rəqəmlər danışır

Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) 2024-cü il hesabatına görə, 2023-cü ildə verilən istehlak kreditlərinin həcmi 5,6 milyard manat olub. Bu kreditlərin təxminən 62 faizi kredit həyat sığortası ilə təmin olunub. Həyat sığortası xidmətlərindən daxil olan sığorta haqları təxminən 250 milyon manat təşkil edib. Eyni ildə həyat sığortası üzrə ödənilmiş təzminatların ümumi məbləği 28 milyon manatı keçib. Bu statistika onu göstərir ki, həyat sığortası təkcə sığorta bazarının deyil, həm də bank sektorunun kredit portfeli risklərinin azaldılmasında mühüm vasitədir.

2024-cü ilin rəsmi statistikalarına əsasən, Azərbaycanda həyat sığortası üzrə yığımlar ümumilikdə 643,8 milyon manata çatıb. Bu, əvvəlki illə müqayisədə 51,5 faiz artım deməkdir və cəmiyyətin risklərə qarşı daha ayıq olduğunu göstərir. Bunun əksini isə təəssüf ki, problemli kreditlərin statistikası göstərir.

Azərbaycan Sığortaçılar Assosiasiyasının məlumatına görə, 2024-cü ildə imzalanmış həyat sığortası müqavilələrinin sayı 850 minə yaxın olub. Ən çox artım ipoteka və istehlak kreditləri sahəsində müşahidə olunub. Bu, həm bank sektorunun, həm də vətəndaşların risklərə qarşı daha hazırlıqlı yanaşdığını göstərir.

Sığorta təminatı olmayan kreditlər həm sosial, həm də iqtisadi baxımdan yüksək risk daşıyır. Məsələn, sığortası olmayan vəfat etmiş kredit götürənin ailəsi bu borcu ödəmək öhdəliyini daşıyır. Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının apardığı sorğulara görə, 2023-cü ildə ölüm və ağır xəstəlik halları səbəbilə yaranmış kredit ödəniş problemi 2800-dən çox ailəni əhatə edib. Bu ailələrin əksəriyyəti sığortasız müştərilər olub və nəticədə onlar əlavə borc yükü altına düşüblər.

Maarifləndirmənin zəifliyi – Kredit həyat sığortasında ən böyük maneə

Sığorta məsələsində ən böyük problem maarifləndirmənin zəifliyidir. Bir çox istehlakçı sığorta məhsullarını əlavə və məcburi xərclər kimi qəbul edir. Kredit həyat sığortasının təklif edilməsi zamanı müştərilərin verdiyi ilk reaksiya tez-tez “Niyə bu qədər əlavə pul ödəməliyəm?” sualı olur. Halbuki, bu məhsulun əsas funksiyası ailənin və şəxsin maliyyə təhlükəsizliyini təmin etməkdir. Bununla yanaşı, bəzi hallarda sığorta şirkətlərinin şəffaflığı və ödəniş prosesinin sürəti də narazılıqlara səbəb olur. Buna görə də dövlət nəzarət orqanlarının, Mərkəzi Bankın və sığorta şirkətlərinin bu sahədə maarifləndirmə kampaniyaları keçirməsi vacibdir. Kreditlərlə bağlı sığorta şəffaf, başadüşülən və hüquqi müdafiə zəminində qurulmalıdır.

Həyat sığortası kredit götürən şəxsin məsuliyyətli qərarı, bankların isə maliyyə təhlükəsizliyinin zəmanətidir. Bu sistemin sağlam şəkildə işləməsi üçün:

-Kredit müqavilələri zamanı həyat sığortası şərtləri müştəriyə aydın və şəffaf təqdim edilməlidir;

-Sığorta hadisəsi baş verdikdə ailələrin hüquqi müdafiəsi gücləndirilməlidir;

-Maarifləndirmə işləri genişləndirilməli, xüsusilə regionlarda insanlara bu mexanizmin əhəmiyyəti izah olunmalıdır.

Çünki sığorta təkcə maddi təminat deyil. O, gələcəyə dair məsuliyyətli yanaşmanın, həyatın gözlənilməz döngələrinə hazırlıqlı olmağın simvoludur.

Bank sektorunun qoruyucu qalxanı

Həyat sığortası təkcə müştəri üçün deyil, bank sektoru üçün də riskin idarə edilməsində mühüm rol oynayır. Mərkəzi Bankın məlumatlarına görə, 2023-cü ilin sonuna olan statistikada problemli kreditlərin ümumi portfeldəki payı 2,7 faiz olub. Halbuki sığorta təminatının tətbiq olunduğu kreditlərdə bu göstərici xeyli aşağıdır. Yəni həyat sığortası ilə təmin olunmuş kreditlər həm banklar, həm də müştərilər üçün sabitlik deməkdir. Məsələn, ötən il ölüm və ya əlillik səbəbilə ödənilə bilməyən kredit borcları nəticəsində 2800-dən çox ailə ciddi maliyyə problemləri ilə üzləşib. Bu ailələrin əksəriyyəti həyat sığortası olmayan şəxslərin yaxınlarıdır. Burada söhbət təkcə kredit borcundan getmir – ailənin ümumi maliyyə stabilliyi, uşaqların təhsili, yaşayış xərcləri və psixoloji gərginlik də daxil olmaqla geniş sosial problemlər ortaya çıxır.

Beynəlxalq təcrübə nə deyir?

Azərbaycan qanunvericiliyində həyat sığortası kredit zamanı könüllü əsaslarla təqdim olunsa da, bir çox banklar bunu tələb kimi irəli sürür. Xüsusilə İpoteka və Kredit Zəmanət Fondu tərəfindən dəstəklənən kreditlərdə həyat sığortası zəruridir. Bu praktika beynəlxalq standartlara da uyğundur. Məsələn, Avropada, xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə, ipoteka və uzunmüddətli istehlak kreditləri götürən şəxslərin həyat sığortası olmadan müqavilə bağlaması nadir haldır. Almaniya və Fransa banklarında ipoteka kreditlərinin 90 faizdən çoxunda həyat sığortası tələb olunur. Asiya ölkələrində (Cənubi Koreya, Yaponiya, Çin) həyat sığortası və kredit sistemlərinin inteqrasiyası sürətlə inkişaf edir: Çində dövlətin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən kredit proqramlarında həyat sığortası şərt kimi qoyulur. Bu, həm borclunun, həm də kredit verənin maraqlarını qoruyur. Yaponiyada isə bank kreditlərinin təxminən 70 faizi həyat sığortası ilə təmin edilir. Burada sığorta həm də yaşlanma və sağlamlıq risklərinə qarşı sosial qoruma rolunu oynayır.

Azərbaycan bu sahədə beynəlxalq təcrübədən aktiv yararlanır və öz bazarını sürətlə inkişaf etdirir. Bankların kreditlərlə bağlı həyat sığortası tətbiqi artıq geniş yayılıb və qanunvericilik çərçivəsində təşviq edilir. Bununla belə, hələ də əhalinin maarifləndirilməsi və sığortaya münasibətin artırılması prioritet olaraq qalır.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, kredit götürənlərin həyat sığortası yalnız bankların maraqlarını deyil, həm də vətəndaşların sosial rifahını qoruyan mühüm mexanizmdir. Azərbaycan da bu təcrübələri tətbiq etməklə, həm maliyyə sabitliyini, həm də sosial təminatı artırmağa nail olur.

Hər kreditin arxasında bir ailə, hər imzanın arxasında bir həyat dayanır

Həyat sığortası, kredit götürənin ailəsinə bir mirasdır – gələcəkdə risklər baş verdikdə, həmin ailənin yaşayış səviyyəsinin qorunması üçün önləyici addımdır. Bunu sadəcə “bankın tələbi” kimi deyil, insanın öz ailəsinə olan məsuliyyətinin göstəricisi kimi dəyərləndirmək lazımdır. Yəni, bu bir maliyyə öhdəliyi deyil, həm də insani və sosial məsuliyyətdir.

Bu yazını yazarkən başa düşdüm ki, kredit həyat sığortası sadəcə kağız üzərindəki imza deyil. Bu, bəzən bir uşağın təhsildən ayrılmaması, bəzən bir ailənin evsiz qalmaması və ya dağılıb-dağılmaması deməkdir. Əgər bu xidmət daha şəffaf, daha könüllü və daha ədalətli təqdim olunsa, yalnız maliyyə deyil, sosial ədalətin də qoruyucusu olar.

Bu yazı ilə demək istəyirəm ki, kredit həyat sığortası sadəcə bank sənədi deyil, o, cəmiyyətin sabitliyini, ailələrin taleyini və iqtisadiyyatın davamlılığını qoruyan strateji bir müdafiə xətidir. Onun gücü rəqəmlərdə deyil – qoruduğu insan həyatlarında, xilas etdiyi gələcəklərdə və sabaha daşınan etimadlarda gizlidir.

Bu yazı Azərbaycan Sığortaçılar Assosiasiyasının “Kredit götürənlərin həyat riskləri sığorta təminatında” mövzusu üzrə təşkil etdiyi yazı müsabiqəsi üçün yazılıb.