Bakı, 1 may, AZƏRTAC

Özbəkistanda filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Səyyarə Səməndərin və tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ümid Bekmühəmmədin həmmüəllifliyi ilə “Xarəzm cədidləri: islahatlar, təhsil və ədəbiyyat” monoqrafiyası çapdan çıxıb.

Bu barədə AZƏRTAC-a AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun “Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri” şöbəsinin müdiri, professor Almaz Ülvi Binnətova məlumat verib.

Monoqrafiyaya “Ön söz”ü Özbəkistan mədəniyyət xadimi, Abdulla Qədiri ev-muzeyinin direktoru Xandəmir Qədiri yazıb.

Nəşrdə İsmayıl bəy Qaspiralının Krımda başladığı cədidçilik hərəkatının tarixi, onun türk müsəlman xalqlarının taleyində oynadığı mühüm rol, o cümlədən “Tərcüman” qəzetində 1883-1916-cı illərdə Xarəzmdə baş verən proseslərlə bağlı 158 məqalənin dərc olunması, bu məqalələrin tarixşünaslıqda əhəmiyyəti təhlil edilir. Xivə xanları Feruz xan, İsfəndiyar xan və baş nazir İslam Xocanın dövlətdə dəyişikliklərə səbəb olan islahatları, xalqın həyatına və cəmiyyətinə təsiri o dövrün arxiv materialları və digər mənbələr vasitəsilə izah edilir.

Bundan əlavə, cədidçilərin Xarəzmdə yaratdıqları məktəblər, onların öyrənmə və tədris üsulları, ilk cədid müəllimləri, onların fəaliyyəti də ilk dəfə təhlil edilib.

Əsas odur ki, Xarəzmdə indiyədək cədid ədəbiyyatı və onun nümayəndələrinin fəaliyyəti öyrənilməmişdir. Müəlliflər cədid hüquqşünası Babaaxun Səlimovun şeirlərini, Hüseynbek Məhəmməd və Naziri təxəllüsü ilə yazıb-yaradanlar, həmçinin 1910-13-cü illərdə Xarəzmdə müəllimlik etmiş Məhəmmədşərif Sufizadə və 1921-23-cü illərdə Xarəzmdə teatr yaradan, dram və şeirlər yazıb-yaradan Həmzə Həkimzadənin yaradıcılığını təhlil etmişlər.

Həmçinin maarifpərvər şair Əvəz Ötərin cədidçilik ideyalarına əsaslanan “Dil”, “Məktəb”, “Hürriyyət” kimi şeirlərini yeni rakursdan təhlil ediblər. Həmçinin Əvəz Ötər vərəm xəstəsi olanda müalicə üçün Qafqaza və Krıma (1905-1906) getmiş, Bakıdakı müasir Azərbaycan məktəblərinin fəaliyyəti ilə tanış olmuşdur. Sabir Tahirzadə (1860-1911) kimi şairlərlə görüşüb dost olması, onlarla yaradıcılıq əlaqələri olması izah edilir. Eynilə Əvəz Ötər Azərbaycanda Sultanməcid Qənizadə (1886-1937) tərəfindən yaradılmış məktəblərin fəaliyyəti ilə tanış olur. Səfərəli Vəlibəyovun (1861-1902) “Vətən dili”, “Üsuli cədid”, “Fars dili” əsərləri və ikicildlik “Xəzineyi əxbar” adlı iki cildlik ensiklopedik lüğəti də Xarəzmə gətirir.

Bundan başqa, 1913-18-ci illərdə İstanbul Universitetində təhsil almış Bekjon Rəhmanın həyat və fəaliyyəti, 1920-ci ildə Bakıda keçirilən Şərq xalqları qurultayında, 1926-cı ildə Bakı Türkoloji Qurultayında iştirakına geniş yer verilir. Onun Azərbaycan dövlət xadimi Səmədağa Ağamalı ilə dostluq əlaqələri də tarixi faktlar əsasında araşdırılır.

Monoqrafiya Xarəzm Cədidçilik hərəkatına həsr olunmuş ilk elmi, əhatəli və fundamental əsərdir.