Bakı, 30 mart, AZƏRTAC

Daşnak-bolşevik dəstələrinin 1918-ci ilin martında Bakıda, Şamaxıda, Qubada türk-müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri kütləvi qırğınlardan və bu faciəli hadisələrə həsr edilmiş ilk bədii nümunələrin qələmə alınmasından 105 il keçsə də, o əsərlər bu gün də emosionallığı ilə diqqət çəkir.

Tanınmış ədiblərdən Cəfər Cabbarlı ailəsi ilə erməni barbarlarının hücumuna məruz qalmış, döyüşlər evlərindən bir az yuxarı hissədə, “Ceyran bağçası” deyilən ərazidə getdiyindən qadınları, uşaqları və qocaları “qar anbarı” adlanan sığınacaqda gizlətmişdi. Bir gün sonra isə daha təhlükəsiz yerə - Xızıya aparmaq məqsədilə ailə üzvlərini və qonşuları şəhərdən çıxararkən qayalığa çatmamış güllə yağışına düşmüş, nəticədə qonşuları Məşədi Əbdülkərim kişi ağır yaralanmış, ailə üzvləri təsadüf nəticəsində ölüm kabusundan xilas olmuşlar.

Bu barədə AZƏRTAC-a müsahibəsində filologiya elmləri doktoru, professor Asif Rüstəmli məlumat verib. O bildirib ki, Cəfər Cabbarlının yaradıcılığında 1918-ci ilin Mart soyqırımı xüsusi yer tutur. O, əsasən Çəmbərəkənd qəbiristanlığında (indiki Şəhidlər xiyabanında) dəfn olunan soyqırımı qurbanlarının xatirəsini anmaq üçün, xalqın qatillərə qarşı haqq səsini ucaltmaq, etirazını bildirmək məqsədilə “Dur, ey xar olan millət” sərlövhəli şeir yazıb. Gənclər bu mərsiyəni qətliam qurbanlarının yeddisində və qırxında küçələrdə, məhəllələrdə xorla səsləndirərək günahsız həlak olmuş insanlar üçün göz yaşı tökməyə, əslində isə xalqı məkrli, maskalı düşmənə qarşı səfərbərliyə, müqavimətə, mübarizəyə çağırırdılar. Şeir soyqırımı qurbanlarının xatirəsini anmaq üçün yazılsa da, dərin ictimai məzmun kəsb edir.

Qeyd edək ki, C.Cabbarlının eyni mövzuya həsr etdiyi, uzun illər nəşrlərdən kənarda qalan, ilk dəfə professor Asif Rüstəmli tərəfindən 1991-ci il martın 6-da “Novruz” qəzetində çap etdirilən digər dəyərli sənət əsəri “Əhməd və Qumru” hekayəsidir. Bu barədə söz açan A.Rüstəmli deyib: “Əsərin mövzusu Şamaxı şəhərindən olan iki gəncin - Əhməd və Qumrunun saf və ülvi məhəbbətindən, böyük arzularından, bir-birinə layiq yüksək mənəvi keyfiyyətlərindən, mart faciəsinin günahsız insanlara gətirdiyi fəlakətlərdən bəhs edir. C.Cabbarlı valideynləri erməni qatillər tərəfindən qətlə yetirilmiş, evləri dağıdılmış Əhməd və Qumrunu “Böyük pəncərələri qara kömürlərə dönmüş, altun divarları matəmlərə bürünmüş”, “əti tökülmüş baş skeletinə bənzəyən möhtəşəm” “İsmailiyyə” binasının önündə dilənçi vəziyyətində qarşılaşdırır. Faciə və məhrumiyyətlərin məngənəsində tanınmaz hala düşmüş, bir-birini çətinliklə tanıyan iki sevgili görüşlərinə sevinsələr də, qucaqlaya bilmirlər. Çünki erməni barbarları onların qollarını kəsmişdi. Hekayə vəhşiliyə, barbarlığa, qəddarlığa qarşı oxucu qəzəbini, nifrətini ovxarlamaqla yanaşı, haqqa, ədalətə rəğbət hissi aşılayır”.

Qeyd olunub ki, yazıçı, ədəbiyyatşünas, publisist Mirzə Bala Məhəmmədzadə 1918-ci il mart faciəsini ilk dəfə öz adı ilə qətliam adlandırmış, əsl caniləri, qatilləri xalqa nişan vermişdir. O “Mart” adlı publisistik məqaləsində çox sərt formada, açıq olaraq yazırdı: “31 mart 1918-ci sənə. Bu gün... Bakımızda qanlar axıdılmış, evlər talanmış, ata-babalarımız şəhid düşmüş, ana-bacılarımız əsir edilmiş. Bu gün Bakı əhli kəndi yurdunda qətliama, əsarətə və məhkumiyyətə qalmışdır. Bu gün Bakının ətrafında axan neft çeşmələri qan çeşmələrinə mübəddəl olmuşdur. Bu gün Bakı sahilini yuyan Quzğun dəniz qan dənizinə çevrilmişdir. Bu gün şaumyanlar, suxartsyevlər... oyanmış türk mənliyini... öldürmək üçün daşnak qüvvələrinə müraciətən unudulmayacaq qanlı günlər vücudə gətirmişdilər”.

Mirzə Bala Məhəmmədzadənin Tiflisdə “Gənclər yurdu” jurnalının 1918-ci il 23 iyul tarixli nömrəsində dərc etdirdiyi “Əksinqilabçılar” mart qətliamına həsr edilmiş ilk hekayədir. Hekayənin qəhrəmanı Moskva Darülfünununda oxuyan, bolşevik əqidəli “Azərbaycan türkü Hüseyn bəydir. Hüseyn bəyin fikrincə, hürriyyət, istiqlal istəyən” Azərbaycan, Türkistan, Tatarıstan, Krım türk gəncləri doğrudan da əksinqilabçılardır. Müəllif Hüseyn bəy haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün şahidi olduğu Bakı qətliamından dəhşətli bir mənzərəni təsvir edir: “Bakı həyəcanlı günlər keçirirdi. Şəhər od içində yanırdı. Pulemyot, top, tüfəng, qurşun səsilə paroxodların bombardmanı, cəmaətin qışqırığı, çoluq-çocuğun, qadın-qızların ah-fəryadı məhşəri andırırdı. Ölən, yanan, qaçan, çığıran, dağıdan, kəsən, kəsilən bir-birinə qarışmışdı”.

Bu dəhşətli mənzərədən təəssüf hissi keçirməyən “Hüseyn bəy” milli qırğının günahsız qurbanlarına xəcalət çəkmədən “əksinqilabçılar” deyir.

Milliyyətini, mədəniyyətini danan, dininə, dilinə ikrah hissi ilə yanaşan, valideynlərini bəyənməyən, milli təəssübkeşlikdən uzaq, manqurtlaşmış “obrazovannı” tipini Mirzə Bala “Hüseyn bəy”in simasında böyük məharətlə yaradıb.

Peşəkar tənqidçi, yığcam hekayələr ustası, görkəmli publisist Seyid Hüseyn “İstiqlal” (1335, 4 şübat) qəzetində çap etdirdiyi “İsmailiyyə” əsərində yazırdı: “Mart hadisəsi zamanında “İsmailliyə” binasından çox da uzaqda olmayan bir məhəllədə erməni əsgərləri tərəfindən mühasirə edilmişdim. Ələ keçməmək üçün həmən yaşadığım evin bulunduğu məhlənin alt qatında, zirzəmisində gizlənmişdim. Pulemyotların dırıltısını, topların gurultusunu eşidirdim. Dışarıda nələr vaqe olduğunu hiss ediyor, xəyalımda bir çox fəci mənzərələr tərsim eyləyirdim”.

Erməni əsgərlərinin dinc, günahsız əhali arasında kütləvi qırğınlar törətməsini lənətləyən, qınayan yazıçı gözəlliyi, möhtəşəmliyi ilə seyrçiləri heyran edən İsmailiyyə binasının barbarcasına yandırılmasına, məhv edilməsinə inanmır. O İsmailiyyəni sevə-sevə oxşayır, sevdirə-sevdirə təsvir edir. Mühasirədən sonra bu ecazkar abidənin qarşısında dayandıqda isə heyrət və təəssüflə fikrini belə tamamlayır: “...İsmailiyyə” – o milli əməllərimizin doğulduğu yer! O möhtəşəm bina, o Azərbaycan fikrini, Azərbaycan hürriyyət və istiqlaliyyətini, məfkurəsini bir ana kimi bəsləyib tərbiyə verən mərkəz! O gözəl və sevimli bina xəyanət nəticəsi olaraq bir qəhrəman kimi məğlub edilmişdi... Bəli, “İsmailiyyə” yandırılmışdı...”

Dövrünün tanınmış şairi, nasiri və müəllimi Hacı Səlim Səyyah Qasımzadə (1869-1933) Vilnüsdə dünyaya gəlsə də, Bakının Keşlə kəndinin nüfuzlu şəxslərindən olan Hacı Qasım Qasımzadənin oğlu idi. On beş il Şərq və Avropa ölkələrində olan, müqəddəs məkanları ziyarət edən Hacı Səlim Səyyah Qasımzadə Azərbaycanın ilk poliqlotlarından biri idi. Onun ən yaxın qohumları və dostları 1918-ci il Mart soyqırımının qurbanı olmuşdu. Hacı Səlim Səyyah Qasımzadənin soyqırımı qurbanlarının bir illiyinə həsr etdiyi və “Bəsirət” qəzetində çap olunan on üç bəndlik “Mart ayı” adlı müxəmməsində məhz erməni cəlladlarının Azərbaycan türklərinə, müsəlmanlara qarşı insanlıqdan uzaq, qəddarlıqla həyata keçirdikləri vəhşilikləri hüznlü dillə təsvir edilib. Müəllif erməni vəhşiliyinin ən kiçik çalarlarını, görünməyən qatlarını qabarıq verməklə yanaşı, soyqırımı qurbanlarını “şəhid qardaşlarım” adlandırıb, həlak olan müsəlmanların, azərbaycanlıların “bir qətrə” qanının da hədər getmədiyini, “intiqam alındığını”, ölkəmizin azad olunduğunu uzaqgörənliklə söyləyib.

Böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Hadinin “Şühadeyi hürriyyətimizin ərvahinə ithaf” şeiri də Mart soyqırımının birinci ildönümündə “Azərbaycan” qəzetinin 1919-cu il 31 mart tarixli sayında dərc edilib.

İstinad edilən bədii nümunələrlə tarixi faktları, rəsmi materialları və sənədləri müqayisə və təhlil etdikdə müşahidə olunur ki, bədii əsərlər həyat həqiqətlərini daha inandırıcı, qabarıq və təsirli təqdim edir.

Soyqırımının səbəbləri, məqsədi və nəticələri barədə bədii əsərlərdə gerçək mənzərə ustalıqla canlandırılıb. Şeirlərdə, hekayələrdə erməni barbarlığı, qəddarlığı real tünd boyalarla əks etdirilib. Zorakılığa, zülmə və amansızlığa nifrət, haqqa, ədalətə, hürriyyətə rəğbət hissinin aşılanması azərbaycanlıların soyqırımından bəhs edən bədii əsərlərin əsas qayəsini təşkil edir.