Fevralın 25-də Azərbaycan televiziyası ilə Xocalı faciəsinə həsr olunmuş növbəti veriliş efirə getmişdir. Həmin verilişin mətnini oxuculara təqdim edirik. 

APARICI: 1992-ci ilin fevralı Azərbaycan tarixinə qara səhifə kimi yazıldı. Həmin soyuq fevral günlərində minlərlə körpə, uşaq, qadın, qoca, ağbirçək qətlə yetirildi, əsir, girov götürüldü. Onların şərəf və ləyaqətləri alçaldıldı. Bir həftə ərzində Xocalı üçüncü dəfə soyqırımına məruz qaldı.

Artıq bir neçə ildir ki, Azərbaycan televiziyası bu faciə ilə bağlı verilişlər hazırlayır. Bu verilişlərdə bir suala cavab tapmağa cəhd göstərilir: həmin dövrdə Xocalını müdafiə etmək mümkün idimi? Bu verilişlərdən belə nəticə çıxarmaq olur ki, Xocalı sakinlərini müdafiə etmək mümkün idi, onları oradan çıxarmaq olardı. Lakin “maraqlı” qüvvələr bunu bilərəkdən etmədilər. Minlərlə insanın ölümündən, şərəf və ləyaqətindən üstün olan “maraqlar” görəsən, nə idi?

Bugünkü verilişdə Milli Məclisin deputatları, tarixçi alimlər, siyasi partiyaların nümayəndələri, xocalılar iştirak edirlər. Onların hamısı bu faciə ilə bağlı televiziyada dönə-dönə çıxış ediblər, mətbuat səhifələrində yazılar veriblər. İstərdik ki, onların bu istiqamətdə apardıqları araşdırmalarla, gəldikləri nəticələrlə tanış olaq.

Onlar faciənin belə geniş miqyasda baş verməsinin günahkarı kimi hesab edirlər? Bu sualla Elman müəllimə müraciət edirik. Çünki o, həmin dövrdə Xocalı rayon icra hakimiyyətinin başçısı idi və bilavasitə Xocalının müdafiəsi ilə bağlı müxtəlif instansiyalara müraciətləri olmuşdu, Xocalının müdafiəsini təşkil etməyə çalışırdı.

ELMAN MƏMMƏDOV (Milli Məclisin deputatı): Sizin sualınızla bağlı mən və bütün xocalılılar sual vermək istəyirik. Çünki on ildir biz bu suala özümüz cavab veririk. Bu gün istəyirik ki, bu sualın cavabını o dövrdə səlahiyyət sahibi olanlar, o vaxtkı iqtidar və həmin iqtidardakıların hakimiyyətini iflic vəziyyətinə salıb iqtidara gəlmək istəyən qüvvələr versinlər. On ildir biz özümüz deyib, özümüz eşidirik. Ancaq mən çalışacağam ki, sizin sualınıza müəyyən mənada aydınlıq gətirim.

Təkcə Xocalı faciəsinin qarşısını almaq yox, mən hətta deyərdim ki, 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ ətrafında başlayan münaqişənin qarşısını almaq olardı. Şəxsən mən belə düşünürəm.

Ermənistandakı ev-eşiyindən qovulmuş azərbaycanlıların köçü Bakıya, Sumqayıta, Azərbaycanın başqa rayonlarına yox, birbaşa Dağlıq Qarabağa yönəldilməli idi. Çünki bu əhalini Ermənistandan, öz dədə-baba yurdlarından ermənilər qovub çıxarırdılar. Onlar da Dağlıq Qarabağa gəlib erməniləri oradan çıxarmalı idilər. Düzdür, onda da itki ola bilərdi. Ancaq indiki kimi 20-30 min yox, 10, 50, 100, 200 nəfər ola bilərdi. Bu məsələ ilə bağlı 1988-ci il oktyabrın 11-də mən, Rafiq Mürsəlov, Murad Şükürov, - o, indi buradadır, - Əbdürrəhman Vəzirovun yanında olduq. Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların Dağlıq Qarabağda yerləşdirilməsi haqqında onunla 2 saat 45 dəqiqə mübahisə etdik. Onun bizə ən yaxşı sözü “siz cinayətkarsınız” deməsi oldu. Guya biz 1988-ci il sentyabrın 18-də erməniləri qırmışıq. Vəzirov dedi: - “Mən ermənilərə söz vermişəm ki, Dağlıq Qarabağda bir nəfər də olsun Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlı qalmayacaqdır. Hamısını oradan çıxardacağam”. Bax, bu faciənin qarşısı onda alına bilərdi.

“Xocalını müdafiə etmək olardımı?” sualına gəldikdə isə, demək istəyirəm ki, olardı, bu mümkün idi. O dövrdə Azərbaycanda mövcud olan hərbi qüvvələrin - könüllü batalyonların, silahlı dəstələrin xeyli hissəsi Ağdamda yerləşmişdi. Ağdamda 9 belə qüvvə fəaliyyət göstərirdi. Həmin qüvvələrlə Ağdamla Əskəranın arasında olan erməni quldur dəstələrini məhv edib Xocalıya keçmək olardı. O vaxt Azərbaycanda müdafiə nazirliyi yaranmışdısa da, yox vəziyyətində idi. Ordu yox idi. Təlim görməmiş, bir növ qayda-qanuna tabe olmayan, könüllü dəstələr vardı. Respublika rəhbərliyi, Azərbaycanın o dövrdəki prezidenti Ayaz Mütəllibov görürdü ki, bu qüvvələr ona tabe olmur, həmin qüvvələri idarə edə bilmir, vəziyyətə nəzarət etmək imkanı yoxdur, Xocalının müdafiəsini təşkil edə bilmir və edə bilməyəcək də... Bununla belə, dinc əhalini Xocalıdan çıxarmaq olardı. Ancaq respublika rəhbərliyi tərəfindən bu tədbir görülmədi.

Müharibə dövrünün öz qayda-qanunları var. Yəni müharibə dövründə əgər dinc əhaliyə qarşı hər hansı təhlükə varsa, həmin əhali oradan köçürülməlidir. Bu, köçürmə özbaşına yox, ölkə rəhbərliyinin qərarı ilə olmalıdır.

Xocalılar bu söhbətdə iştirak edirlər, onlar bilirlər. Yaxşıdır ki, bizim rabitə şöbəsinin işçiləri, müdiri də buradadır. 1991-ci il dekabrın 23-dən - 24-nə keçən gecə ermənilər 60 evi olan Meşəli kəndini tamamilə yandırdılar, 27 nəfər həlak oldu. Azərbaycan mətbuatı bu hadisə haqqında bir sətirlik yazı da vermədi. O vaxt bizim camaat təşvişə düşdü. Biz bir həftə ərzində əhalinin bir hissəsini - qadınları, uşaqları, qocaları vertolyotla Ağdama keçirdik. Ağdamdakı respublika qərargahından, Bakıda Prezident aparatından mənə dəfələrlə hədə-qorxu gəldilər. Dedilər ki, “deyəsən, sən əhalini oradan köçürürsən. Buna sənin nə ixtiyarın var?” Bax, biz bununla qarşılaşırdıq.

Bəs məqsəd nə idi? Bu sual indi müxtəlif şəkildə yozulur. Ayaz Mütəllibov bunu öz hakimiyyətini qoruyub saxlamaq məqsədi ilə edirdi. O, bu bəlanın qarşısını ya almaq istəmirdi, ya da ala bilmirdi. Ayaz Mütəllibovun siyasi rəqibləri olan qüvvələr isə onun hakimiyyətini tam iflic vəziyyətinə salır, fərsizliyindən, qətiyyətsizliyindən, cəsarətsizliyindən, dövlətçilik qabiliyyəti olmamasından istifadə edib, onun başına oyunlar açırdılar. Bunun nəticəsində Xocalı faciəsi baş verdi.

APARICI: Rasim bəy, o vaxt siz Prezident aparatında müşavir vəzifəsində işləyirdiniz. Biz sizi bu gün verilişə politoloq kimi dəvət etmişik. Ancaq sizi dəvət edəndə dediniz ki, həmin dövrdə müşavir kimi işləmisiniz. Bu faciəli hadisələr o dövrdə Prezident aparatında necə qəbul olunurdu? Elman müəllim bildirdi ki, Prezident aparatına müraciətlər edilirdi, lakin buna çox biganə münasibət göstərilirdi. Sizin müşahidələriniz necədir?

RASİM MUSABƏYOV (Politoloq): Hadisə günü mən Praqada idim, orada ATƏT-in xüsusi səfirləri səviyyəsində yığıncağı keçirilirdi. Orada Dağlıq Qarabağ məsələsi müzakirə olunurdu. İlk dəfə Minsk qrupunun formalaşması müzakirə edilirdi. Demək olar, müşavirə qurtarandan sonra, səhəri gün bizə xəbər çatdı ki, Xocalıda kütləvi qırğın törədilmişdir. Ancaq dəqiq rəqəmlər yox idi.

APARICI: Elan verdilər ki, iki nəfər ölmüşdür.

RASİM MUSABƏYOV: Praqadan Bakı ilə əlaqə yarada bilmədim. Bizim Moskvadakı nümayəndəliyimizə zəng edib dəqiq məlumat almaq istədim. İstəyirdim ki, ATƏT-in bu məsələyə reaksiyasını öyrənim. Moskvadan dedilər ki, dəqiq məlumat yoxdur: İki nəfərin həlak olması, 3 min nəfərin öldürülməsi söhbəti də var. Yenə də deyirəm, təəssüflər olsun ki, o dövrdəki bir çox məsələləri indi Mütəllibovla da, Vəzirovla da, mənimlə də bağlamaq mümkündür... Müxalifəti günahlandırmaq mümkündür. Ancaq mənə elə gəlir ki, bu məsələlərin kökündə zəif dövlət problemi var. Burada deyildi ki, Ağdamda olan qüvvələrlə Xocalını qorumaq mümkün idi. Sual vermək istəyirəm: Ola bilsin ki, bu qüvvələri Xocalıya çatdırmaq mümkün idi. Ancaq rus ordusu alayının qarşısında, onun ağır döyüş maşınlarının qarşısında həmin qüvvələr Xocalını müdafiə edə bilərdimi? Bir dəqiqəliyə təsəvvür edin ki, əməliyyat adlandırılan bir iş baş tutur, Ağdamdan könüllülər hansısa bir yolla Xocalıya gəlib çatır, sonra rusların alayı gələrək onlara zərbə vurur və bu soyqırım olmur. Onda bütün dünyaya elan olunur ki, azərbaycanlıların qüvvələri həmin yerə erməniləri qırmaq üçün gəlmişdi. Ruslar isə onları müdafiə etmək üçün həmin qüvvələrin qarşısına çıxdılar. Belə vəziyyətdə qırılan da azərbaycanlılar olacaqdı, günah da ermənilərin yox, azərbaycanlıların boynunda qalacaqdı.

APARICI: Rasim bəy, bir az əvvəldən əhalini oradan çıxarmaq olardı. Yəni oraya hücuma keçmək yox, oradakı əhalini Xocalıdan çıxarmaq olardı.

RASİM MUSABƏYOV: Bu məsələdə mən sizinlə tamamilə razıyam. Ağır, məsuliyyətli qərarlar var ki, bunları qəbul etmək iqtidarın vəzifəsidir. Görəndə ki, camaatı orada qorumaq mümkün deyil, onları oradan çıxarmaq lazım idi. Vertolyotlarla çıxarmaq olardı. Bunun başqa tərəfi də var idi, Elman müəllim məndən yaxşı bilir. Orada döyüşən insanlar öz ailələrini qoruyurdular. Belə bir sual ortaya çıxır: ailələr oradan çıxarılandan sonra, tutalım, o boş qalmış yeri qorumağın əhəmiyyəti var, yoxsa yox? İkinci tərəfdən, təbiidir ki, sən öz ailəni qoruyanda möhkəm vuruşursan, nəinki boş yeri müdafiə edəndə. O ki qaldı, iqtidarın mövqeyinə, mənə elə gəlir ki, o dövrdə yaranmış vəziyyətdə qəbul edəcəyi qərara görə müxalifət tərəfindən ciddi tənqid olunacağını düşünsəydi belə, məsuliyyət ondan ibarət idi ki, o çətin qərarları qəbul etmək və lazım gəldikdə bu qərarların ağırlığına da dözmək, izahat işini genişləndirmək, siyasi qüvvələrlə bir dəfə dil tapa bilmirsənsə, ikinci dəfə görüşmək lazım idi. İqtidarın vəzifəsi məsuliyyətdən yaxa qurtarmaq deyil, ictimai rəyin arxasınca sürünmək deyil, iqtidar məsuliyyəti boynuna götürüb qərar qəbul etməli idi.

Xocalının verdiyi əsas dərs mənim üçün ondan ibarət idi ki, çətin qərarları vaxtında qəbul etmək olardı.

APARICI: Siz dediniz ki, bunlar dövlətin zəifliyi ilə bağlı idi. Azərbaycan təzə müstəqillik əldə etmişdi və dövlətin rəhbəri onun güclənməsi üçün addımlar atmalı idi. Bu istiqamətdə hansı addımlar atılırdı? Ordu yaradılması üçün müəyyən işlər görülmürdü, cəhdlər göstərilmirdi.

RASİM MUSABƏYOV: Bir çox hallarda deyirlər ki, gərək Mütəllibov gedib Ağdamda oturaydı və müdafiəni bilavasitə özü təşkil edəydi.

Razılaşdıq. Amma baxın, Şevardnadze gedib Suxumidə oturmuşdu. Ancaq abxazlar rusların köməyi ilə gəlib orada gürcü ordusunu darmadağın etdilər. Oraya Tbilisidən Şatava adlı nümayəndə rəhbər təyin olunmuşdu. Onu orada güllələdilər. Şevardnadzenin özünün də orada güllələnmək ehtimalı yüksək idi. Ruslar anlayırdılar ki, orada Şevardnadze öldürülsə, bunun hay-küyü bütün dünyaya yayılacaqdır. Rusların özləri Şevardnadzeni Suximidən çıxardılar. Yəni hansı qüvvənin haradan, nə məqsədlə gəldiyini görmək lazımdır. Sən bununla bacaracaqsansa, bəli, gərək bütün qüvvələri səfərbər edərək o təhlükənin qarşısını alasan. Yoxsa, vaxtında ağır qərar qəbul edərək - ola bilsin ki, əhalini oradan çıxarmaq olardı, - Şuşanı da möhkəmləndirərək, lazım olarsa, müəyyən işlər görmək olardı. Ancaq söhbət ondan gedir ki, biz elə qərarlar qəbul etməli idik ki, ilk növbədə insanların həyatını təhlükədən qoruya bilək, ikincisi isə, biz atdığımız addımların nəticəsini planlaşdıra bilərdik.

APARICI: Çox təəssüf ki, o vaxtkı iqtidar tərəfindən heç bir addım atılmadı. Yəni bu istiqamətdə heç bir iş görülmürdü. Mən, sadəcə, bir faktı demək istəyirəm: - Siz həmin dövrdə ATƏM-in tədbirinə getmişdiniz. Çox yaxşı bir fürsət yaranmışdı ki, baş verən bu faciəni bütün dünya miqyasında yaymaq, beynəlxalq aləmə çatdırmaq mümkün olsun. Ancaq nəinki beynəlxalq aləm, bizim öz vətəndaşlarımız da aldadıldı. İki nəfərin ölümü haqqında məlumat verildi. Bütün bunlar onu göstərir ki, respublika hakimiyyəti, iqtidar heç bir addım atmaq istəmirdi. Nəyin bahasına olursa-olsun, öz hakimiyyətini saxlamağa çalışırdı.

RASİM MUSABƏYOV: Bilirsiniz, hər bir iqtidar birinci növbədə özünü qorumalıdır. İqtidar öz hakimiyyətini saxlaya bilmirsə, milləti necə idarə edib qoruyacaq? Mənə elə gəlir, ucuz söhbətləri kənara qoymaq lazımdır ki, iqtidar oturub yalnız öz hakimiyyətini qorumaq barədə fikirləşirdi. Zəif dövlət ondan ibarət idi ki, kommunizm quruluşundan yeni dövlət müstəqilliyi istiqamətində ilk addımını atan ölkənin obyektiv çətinlikləri vardı. O çətinliklər təkcə Azərbaycanda deyildi ki, durub Mütəllibovu günahlandıraq. Moldovada Snequru günahlandıraq, Şevardnadzeni Gürcüstanda günahlandıraq... Çətin məsələlərin həlli də çətin idi. Bəli, şəxsi keyfiyyətlər də vacibdir: qətiyyət göstərmək, lazım olduqda komanda formalaşdırmaq, qəti qərarlar qəbul etmək... Şəxsi məsuliyyətdən də heç kəs kənara çəkilməməlidir. Ancaq məsələni sadələşdirmək, filankəsin zəif olduğunu demək, “o, öz hakimiyyətini qorumaq istəyirdi” demək və guya məhz bunlara görə o faciə baş veribdir söyləmək, bu, sadəlövlükdür.

APARICI: Mən sizinlə razıyam. Ancaq bircə sualıma istəyirəm ki, cavab verəsiniz. Bu faciə baş vermişdi, hadisənin miqyasını görə-görə, onu gizlətməyin mənası nə idi? Bu, nə məqsəd daşıyırdı?

RASİM MUSABƏYOV: Bu, olduqca səhv, mənfi bir hal idi. Orada konkret adam var idi. Bu məsələ ondan soruşulub və dəfələrlə tənqid edilmişdir. Mən buna görə cavab verən deyiləm. Bəli, səhvlər də olub. Mən razıyam.

ELMAN MƏMMƏDOV: Rasim müəllim, sizin dediyiniz fikirlərlə mən, əsasən, razılaşıram. Ancaq bir məqamı sizə izah edəcəyəm, onunla razılaşa bilmirəm. O, nədir? Siz zəif dövlət dediniz. Düzdür. Bu dövlətin rəhbərliyinin zəifliyini dediniz. Bu da düzdür, qəbul edirəm. Azərbaycanda dörd ay ərzində dörd müdafiə naziri dəyişdi. Müdafiə nazirliyi iflic vəziyyətində idi, demək olar ki, yox idi. Mövcud olan silahlı qüvvələr ali baş komandana tabe olmurdu, vahid rəhbərlik yox idi.

Düzdür? Prezident Təhlükəsizlik Şurasını başına yığmalı və vəziyyəti təhlil etməli idi. Deməli idi ki, biz Xocalını müdafiə edə bilməyəcəyik. Bu qüvvələrlə Xocalının yolunu aça bilməyəcəyik. Yeganə bir yol qalırdı. Bu da dinc əhalini oradan çıxarmaqdan ibarətdir. Səhv etmirəmsə, Təhlükəsizlik Şurasının 14 və ya 15 fevralda keçirilmiş iclasında iki nəfərə belə bir tapşırıq verilmişdi ki, Xocalının əhalisi oradan vertolyotlarla çıxarılsın. Bu sənəd vardır. Ancaq Mütəllibovun ətrafında olan adamlar onun tapşırıqlarını yerinə yetirmirdilər. Elə həmin tapşırıq da yerinə yetirilmədi. Bu, məsələnin bir tərəfi.

O biri tərəfi: necə olurdu ki, mən, bir kənd sovetinin sədri səviyyəsində olan Elman Məmmədov silahdaşlarımdan bir neçə nəfərlə Eldar Həsənovun, Abbas Abbasovun, Ramiz Cahangirovun, Səbuhi Abdinovun köməyi ilə getdim Gəncə aeroportuna, dizüstə yalvardım, kömək etdilər. Altı vertolyot gətirib 300 nəfərə qədər sakinimizi çıxara bildim.

Axı, sən prezidentsən, görürsən ki, heç bir əlac, imkan yoxdur, xalqı müdafiə edə bilməyəcəksən. Gəncədə 23-cü diviziyanın vertolyot eskadrilyası var. Ağdama gəlmə, Gəncəyə get, o generala yalvar, de ki, mən Xocalını qoruya bilmirəm, ay ermənilər, ruslar oranı sizə verdim. Gəlin, mənim əhalimi vertolyotlarla oradan çıxardaq. Yaxşı, bunu etmədi. Axı, mən sənin oradakı işçinəm, orada oturmuşam. Telefon əlaqəmiz, ratsiyamız var. Mənə respublika rəhbərliyi səviyyəsində deyəydi ki, başınıza çarə qılın. Görün, bəlkə siz hansısa bir yol-iz bilirsiniz ki, özünüz camaatı oradan çıxara bilərsiniz. Gərək bizə bu xəbərdarlığı edəydi. Bunun əvəzində, - Cavid, sən burdasan, rabitə şöbəsinin rəisisən, Gülşən də buradadır, telefonçudur, - bizə bircə söz deyilirdi: möhkəm durun, dözün, bu gün gəlirik, sabah gəlirik. Sabah çayımızı orada içəcəyik. Qurban hazırlayın, kəsəcəksiniz.

Bundan məqsəd nə idi, niyə bizə ümid verib orada saxlayırdınız? Bilirsiniz o qədər ziddiyətli məsələlər var ki. Bu fikirlə razıyam, heç bir kişi razı olmaz ki, onun evində uşağının ayağına tikan batsın, arvad xəstə olsun. Eləcə də prezident, o, bu ölkənin başçısıdır. Prezident razı olmaz ki, onun milləti qırılsın. Ancaq razı olub-olmamaq, bu, azdır. Yeri gələndə o, təkbaşına ciddi, kəskin qərar qəbul etməlidir.

R A S İ M M U S A B Ə Y O V: Gördünüz ki, bir çox hallarda fikirlərimiz üst-üstə düşdü. Ancaq deyəndə ki, Eldar Həsənov, Abbas Abbasov, Səbuhi Abdinov - onlar da o hökumətin nümayəndələri idi. Mən sizinlə raziyam, ola bilsin ki, bu təhlükəni dəqiq qiymətləndirərək, Mütəllibov Gəncəyə gedib vertolyotların sayını çoxalda bilərdi. Bilirsiniz, həmin vaxtlar mülki vertolyotlar uça bilmirdi, onları vururdular. Hər halda, mən hesab edirəm ki, vaxtında qəti addımlar atılsaydı, insanların böyük əksəriyyətini həmin faciədən qurtarmaq mümkün idi.

M E Ş Ə L İ K Ə N D İ N İ N S A K İ N İ : Burda qeyd olundu ki, o vaxt informasiyalar verilməyib, doğrudur. Rəsmi dövlət qəzetləri, Azərbaycan televiziyası məlumatları gizlətdi. Ancaq bir həqiqəti mən sizə deyim ki, o vaxt “Qarabağ” qəzeti 43 min tirajla çıxırdı. Fevralın 26-da həmin qəzetdə “Tarixdə misli görünməmiş qırğın törədildi, Xocalı yerlə yeksan olundu” başlığı altında yazı verildi. Fevralın 29-da yenə də “Qarabağ” qəzetində “Xocalı soyqırımı” sərlövhəsi ilə səhifəyarımlıq material dərc olundu, amma təəssüf ki, o dövrün iqtidarı, - halbuki “Qarabağ” qəzeti də dövlət qəzeti idi, - özlərini eşitməməzliyə vurdular.

Mən həmin faciəli dövrdə özümün müşahidə etdiyim və Meşəli kəndinin sakini olduğum üçün, Şuşada işlədiyim üçün gördüklərimin bir neçəsini xatırlatmaq istəyirəm.

Xocalı faciəsinin baş verməsində təkcə Ayaz Mütəllibovu günahlandırmaq, həmin günahı cəbhə ilə bölüşdürmək azdır. Xocalı faciəsi Kamran Bağırov fərsizliyindən, Əbdürrəhman Bəzirov ermənipərəstliyindən, Ayaz Mütəllibov satqınçılığından başlayır və sonra Rəhim Qazıyev, xalq cəbhəsinin başqa üzvlərinin hərəkətlərinə gəlib çıxır. Elman müəllim çox düzgün dedi ki, Ayaz Mütəllibovun “rus olmasa bizi qırarlar” fikrini yaratması və xalq cəbhəsinin əsas qüvvəni Ayaz Mütəllibov hakimiyyətini devirməyə yönəltməsi Xocalı faciəsini yaratdı.

Biz, “Xocalını müdafiə etmək olardımı” sualına cavab axtarırıq. Əslində Xocalını da, Dağlıq Qarabağı da Azərbaycanın işğal edilmiş başqa torpaqlarını da müdafiə etmək olardı. Siz bilirsinizmi, 13-18 fevraldan sonra Azərbaycan hökuməti hansı tədbirləri gördü? Dağlıq Qarabağın ucqar kəndlərinə, Xocalıya yardım kampaniyası başladı. Oraya qaloş, düyü torbaları, tikinti materialları göndərirdilər. Hətta bunun üçün vertolyotlar ayrılmışdı. Dağlıq Qarabağ sanki tikinti meydançasına çevrilmişdi. Yollar çəkilir, evlər, məktəblər tikilirdi. Halbuki Dağlıq Qaradağa Ermənistandan silah daşınır, döyüşçülər - özü də xüsusi təlim görmüş döyüşçülər gətirilirdi. Azərbaycan hökuməti o dövrdə sərhədlərimizi möhkəmləndirməli idi. Biz ölkəmizin ərazisinə girən qoşun hissələrini tərksilah etməli idik. Bunu etmədik. Bundan sonra mən o dövrə aid bir neçə məsələyə münasibətimi bildirmək istəyirəm.

Kərkicahan işğal olundu, həmin gecə prezident Ayaz Mütəllibovun Dadaş Rzayevə general rütbəsi verməsi barədə fərmanı televiziyada oxundu. Ondan bir neçə gün sonra Meşəli işğal olundu. Xocalının işğalına yol başladı. O vaxt Rəhim Qazıyev Xocalıda oturmuşdu. Hamıya məlum məsələdir ki, Xocalı işğal olunanda Rəhim Qazıyev Şuşadan bir dənə də güllə atdırmadı. Demək istəyirəm ki, Xocalı faciəsində bir iki nəfəri günahlandırmaq mümkün deyil.

S i y a v u ş N o v r u z o v \Milli Məclisin deputatı\: hər dəfə belə verilişlərə baxanda və Azərbaycan televiziyası ilə bu hadisələrə yenidən qiymət veriləndə fikirləşirdim ki, bunlara ehtiyac varmı? Lakin bu gün dərk edirik ki, bu cür müzakirələrə ehtiyac böyükdür. Biz bu faciənin törədilməsinin səbəblərini araşdırmalıyıq. Cünki üstündən 10 il keçməsinə baxmayaraq, həmin hadisələri bilavasitə törədənlər bu gün milli qəhrəman kimi çıxış etməyə başlayıblar. O hadisələrin iştirakçıları həmin adamların törətdikləri cinayəti burada xalqımızın nəzərinə çatdırmalıdır ki, həmin adamların siyasi məhbus və yaxud da hansısa başqa adlar altında azadlığa buraxılmasına, öz cəzalarını kiminsə üzərinə atmasına yol verilməsin. Xalqın ittihamı ilə aydın olsun ki, bu adamlar, cinayətkarlar təkcə məhkəmənin çıxardığı qərarla yox, ümumiyyətlə, Azərbaycan xalqının çıxardığı qərarla ittiham olunublar.

Bu hadisələrə nəzər saldıqda görürük ki, hadisənin iki səbəbi var. Təbii ki, birinçisi erməni işğalçılarının Azərbaycanın ərazilərinə uzun illər göz tikməsi, Rusiyanın və digər dövlətlərin köməyi ilə torpaqlarımızın bir hissəsini işğal etmək siyasəti yeritməsidir. İkinci məsələ isə respublikamızda bəzi qüvvələrin, biz 1988-ci ildən də gördüyümüz kimi, torpaqları sata-sata, torpaq alveri ilə siyasi mübarizə aparmasıdır. Xocalı soyqırımından söhbət gedəndə təbii ki, bu məsələdə Ayaz Mütəllibov bilavasitə cavabdehdir.

Ayaz Mütəllibov bu məsələdə bilavasitə cinayətkardır. Konstitusiyaya and içdi, lakin andına sadiq qalmadı. Nə ərazi bütövlüyümüzü, nə də əhalimizi qoruya bildi. Burada “komanda”, “zəif dövlət” kimi ifadələr işlədildi. Yadınızdadırmı, o vaxt Azərbaycanın Milli Ordusunun yaradılması məsələsi ilə bağlı Ali Sovetlə müzakirələr gedirdi. Biri deyirdi qvardiya olsun, biri deyirdi özünümüdafiə dəstələri. Nə yolla olur olsun istəyirdilər ki, Azərbaycanda Milli Ordu yaradılmasın.

Ayaz Mütəllibovun çatışmayan cəhətləri həddindən artıq çox idi. Ən çatışmayan cəhəti isə o idi ki, Rusiyanın vassalı missiyasından kənara çıxa bilmədi. Bu missiyanı yerinə yetirməklə də Azərbaycan ərazilərinin işğal olunmasının, ölkəmizdə törədilən qırğınların bilavasitə səbəbkarıdır. Bu məsələlərə görə bilavasitə cavabdehlik daşımalıdır.

İkinci bir qüvvə isə həmin dövrdə hakimiyyətə gəlmək istəyən Müsavat- AXCP cütlüyüdür. O vaxt siyasi partiyalar, Milli İstiqlal Partiyası və s. fəaliyyət göstərirdi. Həmin partiyaların hər biri silahlı dəstələr saxlayırdı. Bu silahlı dəstələri siyasi oyunlarda istifadə üçün yaratmışdılar. Əhalinin qırılması ilə onlar özlərinin yeni siyasi iddialarını həyata keçirməyə can atırdılar. Ona görə də Ağdamda yığışan batalyonlar birləşə bilməzdilər. Çünki onlar hərəsi bir siyasi partiyaya qulluq edirdi. Həmin batalyonlardakı adamlar Etibar Məmmədovun, Ayaz Mütəllibovun, İsa Qəmbərin, AXCP rəhbərliyində olan adamların əlaltıları idi. Toplamışdılar oraya, müəyyən vəziyyətlərdə geri çəkirdilər. Onların bu hərəkətinin bütün ağırlığı da Azərbaycan əhalisinin, xocalılıların, digər rayonlardan olan insanların üzərinə düşürdü.

Ayaz Mütəllibovun Moskvada “Yeddi ilin yetmiş anı” adlı bir kitabı çap olunub. Ucuz düşüncələri ilə kitabda özünü elə qiymətləndirir ki, guya Azərbaycan xalqının bir nömrəli nümayəndəsi olmuşdur. Kitabda göstərilir ki, mənə dedilər, guya Xocalıdan çıxan azərbaycanlıları ermənilər, ruslar qırmayıblar, həmin adamlar yol açmağa gedən qüvvələrlə atışma zamanı həlak olublar.

Biz bu gün həmin məsələni beynəlxalq aləmə çıxarırıq ki, Xocalı XX əsrin ən böyük soyqırımıdır. İkinci dünya müharibəsində də insanlara qarşı belə dəhşətli qəddarlıq göstərilməyibdir. Ayaz Mütəllibov belə yazmaqla ermənilərin əlinə dəstavuz verir ki, Xocalı faciəsini kim törədib? Ola bilsin ki, həmin hadisəni Azərbaycanda fəaliyyət göstərən siyasi qüvvələr də törədə bilər. Təbii ki, siyasi qüvvələrin bu məsələdə öz maraqları vardı. Elə ona görə də onlar bizim bugünkü məclisimizə gəlməyiblər, stulları boşdur. Ona görə boşdur ki, onlar da bu hadisəyə görə cavabdehdirlər. Hamı bilir ki, 1992-ci ildə Azərbaycanda ikihakimiyyətlilik idi.

A P A R I C I : Siyavuş müəllim, siz qeyd etdiniz. Verilişimizə Azərbaycan Milli İstiqlal Partiyasının, Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının “Yurdçular” qolunun, Vətəndaş Birliyi Partiyasının nümayəndələrini dəvət etmişdik. Təəssüf edirəm ki, onlar gəlməyiblər. Rasim müəllim Müsavatı təmsil edir, ancaq oradan başqa adam da gəlməli idi. Rasim müəllimi biz politoloq kimi dəvət etmişik. Ancaq Sosial Demokrat Partiyasından burada nümayəndə iştirak edir. Həmin hadisələrlə bağlı onların mövqeyini öyrənmək istərdim.

M A L İ K H A C I Y E V \Sosial Demokrat Partiyasının həmsədri\: Bildiyiniz kimi payızda Sosial Demokrat Partiyasına sağlam qüvvələr gəliblər. Bunu ona görə qeyd edirəm ki, ola bilsin, keçmiş Sosial Demokrat Partiyasının fikri tamam ayrıdır. Ancaq Sosial Demokrat Partiyasının sağlam qanadının fikri birmənalıdır.

Xocalı faciəsi Qarabağ münaqişəsinin ən qaranlıq səhifələrindəndir. Təbii ki, bu faciə əvvəlcədən, bizim respublikada dəfələrlə həyata keçirilmiş ssenari üzərində qurulmuşdu. Qanlı Yanvar, Dağlıq Qarabağda torpaqlarımızın düşmənə verilməsi, Xocalı faciəsi, Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonlarımızın təhfil verilməsi, bunların hamısı bir ssenari üzərində qurulmuşdur. Bu ssenari iqtidarı yıxmaq, iqtidarın daxilindəki deskruktiv elementlərin şəxsi mənfəət güdməsindən istifadə edərək, hansısa bir müxalif qüvvələrin hakimiyyətə gəlməsi məqsədini daşıyırdı. Bu əməliyyatlar ardıcıllıqla həyata keçirilirdi. Biz hamımız bilirik ki, Azərbaycan cəmiyyəti vətəndaş müharibəsi qarşısında durmuşdu.

A P A R I C I: Gəlin, məsələ ilə bağlı danışaq. Sizin partiyada Xocalı məsələsi müzakirə olunubmu? Bu faciənin baş verməsi ilə bağlı hansı qənaətə gəldiniz?

M A L İ K H A C I Y E V: Biz bu qənaətə gəldik ki, əgər bizim möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev həmin illərdə hakimiyyətə gəlsəydi, bu faciələr baş verməyəcəkdi.

B A H A R M U R A D O V A \Milli Məclisin deputatı\: Sosial Demokrat Partiyası həmsədrinin qeyri-müəyyən çıxışından sonra istərdim ki, məsələni bizim istədiyimiz istiqamətə yönəldək.

Döğrudur, biz bu məsələ ilə bağlı hər il toplaşırıq. Bu hadisələrlə bağlı müəyyən qism insanların, xalqın ayrı-ayrı nümayəndələrinin fikirlərini öyrənirik, nəticələri bir daha götür-qoy edirik. Lakin mən düşünürəm ki, bu nəticələr bizim üçün aydındır: insan qırğını, insan tələfatı, ərazinin işğalı və xalqımıza vurulan mənəvi zərbə. Bəs nə etmək lazımdır? Güman edirəm ki, biz hər il bunları təkrarlamaqdan əlavə, bir az daha irəli gedərək, bu məsələnin beynəlxalq miqyasa çıxarılmasını qarşımıza bir vəzifə kimi qoymalıyıq. İndi bu, vəzifəsindən, siyasi mövqeyindən asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlının borcudur. Hər kəs imkanı çərçivəsində bu məsələyə töhfəsini verməlidir.

Doğrudur, Sosial Demokrat Partiyasının nümayəndəsi qeyd etdi ki, Heydər Əliyev o dövrdə Azərbaycanda hakimiyyətdə olsaydı, bu hadisələr baş verməzdi. Təkcə Xocalı hadisəsinin deyil, Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə etməzdən bir neçə il əvvəl və ondan sonrakı dövrdə başımıza gələn bütün müsibətlərin və faciələrin müzakirəsinin gedişindən, məntiqli düşünən hər bir Azərbaycan vətəndaşının dilindən bu kəlməni eşitmək olur ki, Heydər Əliyev vaxtında hakimiyyətə gəlsəydi, bu hadisələr baş verməzdi. Bu, doğru-dəqiq fikirdir. Ona görə də təbii qarşılanır. Burada “zəif dövlət”, “zəif rəhbər”, “səriştəsiz dövlət başçısı” deməklə yaxanı kənara çəkmək olmaz.

Dövlət ona görə dövlətdir ki, xalqının təhlükəsizliyini qorusun. Dövlət rəhbəri də xalq tərəfindən ona görə seçilir ki, bu təhlükəsizliyi təmin etmək üçün öz səlahiyyətlərindən istifadə edərək üzərinə düşən vəzifəni yerinə yetirsin. Əgər o, bunu yerinə yetirə bilmirsə, bu vəzifəni tutmağa haqqı yoxdur. Vaxtında istefa verməlidir.

Doğrudur, həmin çaxnaşıq bir dövrdə kimlərsə bu qərarı vaxtında qəbul edə, məsuliyyətin altına girə bilmədi. Lakin girə bilmədilərsə də, ötən dövr kifayətdir ki, onlar öz hərəkətlərinə qiymət versinlər. Ən azı hərəkətsizliklərinə qiymət versinlər ki, bu da bir cinayət məsuliyyəti törədir. Əgər siz hərəkət etməli olduğunuz halda sakit dayanıb səhlənkarlıq göstərirsinizsə, bunun özünün də məsuliyyəti var. Ona görə də bütün məsuliyyəti çəkməyə hazır olmaq lazımdır. Siyavuş müəllimin qeyd etdiyi kimi, bütün bu hadisələrdən sonra özünü yenə də qəhrəman simasında qələmə vermək, Azərbaycandaki siyasi proseslərə bir daha qayıtdığını, bu proseslərdə özünün də yeri olduğunu elan etmək, ən azı, mənəviyyatsızlıqdır.

X O C A L I SA K İ N İ: Burada oturan biz xocalılılar yüzlərlə itkin ailəsini, minlərlə əlili təmsil edirik. Burada sakit danışmaq, elə bilirəm ki, hər bir adam üçün asandır. Biz isə camaatımızın içinə gedirik, bu ötən on ildə nə etmişik, bu faciəyə nə qiymət verilib, günahkarlar kimdir, bunlar hələ məlum deyildir. Ortada bir şey yoxdur. Xocalı faciəsi ilə bağlı məlum olmayan həqiqətlər çoxdur. Əlimdəki bu qəzetdə Rusiya Federasiyası əks- kəşfiyyat idarəsinin polkovniki Vladimir Solovyov özünün gözü qarşısında baş verən olmazın dəhşətləri yazmışdır. Xocalı sakinlərini tonqalda necə yandırıblar. Onları yarım metr dərinliyində xəndəklərə doldurub insana yaraşmayan şəkildə dəfn ediblər. Bu qəzet 2001-ci il fevralın 25-də çap olunubdur. Müəllif yazır ki, dörd dəfə Avropa Şurasına, Birləşmiş Millətlər Təşkilatına, Rusiya Federasiyasına, başqa-başqa yerlərə Xocalı faciəsi barədə məlumatlar vermişəm. Lakin Azərbaycan, nədənsə, bu məsələdə susur. Bəlkə də burada oturanların bu qəzetdən heç xəbəri yoxdur.

C A V İ D Ə L İ Y E V \Xocalı rayon rabitə şöbəsinin rəisi\: Elman müəllimin dediyi kimi, bu hadisələrlə bağlı baş verənlərin çoxundan xəbərim var. Kamran Bağırovun vaxtında ermənilərdən vərəqələr alıb gətirmişdik, - Elman müəllimin bundan xəbəri var, - Mərkəzi Komitəyə göndərmişdik. Həmin vərəqələrdə göstərildiyi kimi, onlar bizim əleyhimizə yığıncaqlar keçirirdilər. lakin Mərkəzi Komitə onların barəsində heç bir tədbir görmədi. Vəzirovun vaxtında da Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlılar barədə düşünülmədi. Ermənilərin silahlandırılmasının qarşısını almaq üçün heç bir iş görülmədi. Ayaz Mütəllibov telefonla zənğ vurub Elman müəllimin hərəkətlərinə irad tuturdu ki, sən özünü orada prezident kimi aparırsan.

Bizim tərəfimizdən Mərkəzi Komitəyə göndərilən məlumatlara reaksiya versəydilər, qüvvələrin bölünməsinə imkan yaratmasaydılar, Rəhim Qazıyev kimisinin biri gəlib Şuşada oturmazdı. Bizə zənğ vurub deyirdi ki, əgər Xocalıya bir güllə atılsa, mən Stepanakertin altını-üstünə çevirərəm. Halbuki, faciənin baş verdiyi həmin gecə mən Şuşa ilə əlaqə yaratdım, lakin Rəhim Qazıyev cavab vermək əvəzinə qacıb gizləndi. Sonra öyrəndim ki, milis şöbəsinin zirzəmisində gizlənmişdir. Bizimlə əlaqə yaratmadı. Əksinə, Xocalıya kömək məqsədi ilə Şuşadan atəş açanları cəzalandıracağını bildirmişdi.

Ağdamda da Şuşada olduğu kimi hərəkət edilmişdi. Xocalılıların qırılması İqtidarda olanların əllərində fakt idi ki, dünya ictimaiyyətinə yaysın ki, ermənilər bu günahın sahibidirlər. Müxalifətdə olanlar isə qüvvələri parçalayırdı ki, hakimiyyətə gəlsinlər. “Qarabağ” qəzetinin redaktoru demişkən, bu məsələdə bir neçə adamın cəzalandırılması düzgün deyildir. Kamran Bağırovdan başlayaraq, həmin dövrdə hakimiyyətdə olanların hamısı günahkardır.

Rasim müəllim deyir ki, qadınları, uşaqları Xocalıdan çıxarsaydılar, döyüşçülər oranı qorumazdılar. Bu, düz söhbət deyil, hər bir insanın doğulduğu yer onun üçün çox əzizdir. Əgər o torpağının qədrini bilirsə, oranı qoruyar. Amma o dövrdə əhalini oradan çıxarmaq vacib idi. Bu qədər qoca, qadın, uşaq şəhid olmazdı.

R A S İ M M U S A B Ə Y O V: Mən demədim ki, mütləq belə olmalı idi. Camaatı oradan çıxarmaq lazım idi. Bir çox hallarda niyə tərəddüd edirdilər. Mən fikrimi buna səbəb kimi dedim. Mən sizinlə tamamilə razıyam. Elman müəllimlə də razıyam ki, əhali oradan qeyd-şərtsiz çıxarılmalı idi. Təcrübə göstərir ki, düşmən tərəfindən əhatə olunmuş bir ərazini əldə saxlamaq mümkün deyildir. Başkəndi ermənilər saxlaya bilmədilər. Biz onu aldıq. Ermənistanla Naxçıvan arasında, ermənilərin əhatəsində olan Kərki kəndini saxlamaq mümkün olmadı. Yəni bu da bir öyrənməli nəticə idi ki, gərək biz onu gözümüzün qabağına gətirəydik.

A P A R I C I: Xahiş edirəm, bu məsələni fərdləşdirməyək. Bu, təkcə xocalılıların faciəsi deyil, özünü dərk edən hər bir azərbaycanlının, xalqımızın faciəsidir. Onun miqyası bizim heç birimizin yadından çıxmamalıdır. Bu baxımdan biz bir-birimizi günahlandırmağa deyil, bu faciənin dəhşətlərinin beynəlxalq aləmə bəyan edilməsinə çalışmalıyıq.

M Ü B A R İ Z Q U R B A N L I \Milli Məclisin deputatı\: Zənnimcə, burada əyləşənlərin böyük əksəriyyəti Xocalı sakinləridir. Onlar bu hadisənin canlı şahidləridir. Hadisənin canlı şahidlərinin yaşadığı bir vaxtda kiminsə onu saxtalaşdırması qeyri-mümkündür. Çünki bu insanlar həmin hadisəni gözləri ilə görüblər, bunu törədənləri də, nə üçün törətdiklərini də gözəl bilirlər.

İstərdim öncə verilişin əvvəlində səslənən suala cavab verim. Buna cavab verməzdən əvvəl “bu qırğın kimə lazım idi?” - sualına cavab tapmaq lazım idi. Əlbəttə, soyqırım birinci növbədə ermənilərə, onların himayədarlarına lazım idi. Ermənilərə Azərbaycan ərazisində ya Xocalıdamı, ya başqa bir yerdəmi kütləvi bir qırğın törətmək lazım idi. Çünki ermənilərin Azərbaycan əleyhinə böyük işğal planları var idi. Bu planı reallaşdırmaq üçün Azərbaycan əhalisində xof yaratmaq lazım idi. Yadınızdadır, hadisələrin əvvəlində, - elə indi də, - xalqımızda belə bir fikir yaranmışdı ki, ümumiyyətlə, ermənilər müharibə meydanında acizdirlər, bizimlə heç vaxt bacara bilməzlər. Hətta mitinqlərdə deyirdilər ki, ayağımızı yerə döysək ermənilər Qarabağı qoyub qaçacaqlar.

Həqiqətən ermənilər qorxaq millətdir. Bu da doğrudur ki, ermənilərlə biz müharibə meydanında təkbətək üz-üzə gəlmiş olsaydıq, bir qarış da torpağımız itirilməzdi. Ancaq erməniləri himayə edənlər Azərbaycan xalqındakı bu inamı sarsıtmaq üçün belə bir faciəyə rəvac verdilər. Çox təəssüf ki, bu faciənin qarşısı alına bilmədi.

Ermənilər bu xofu yaratdıqdan sonra, xatırlayırsınız, xüsusilə, Şuşaya hücumlar olanda əhalinin qorxu içərisində kütləvi şəkildə şəhəri tərk etməsi ilə üz-üzə gəldik. Mənim xatirimdədir, o dövrdə Şuşada belə bir fikir dolaşırdı ki, bizi Xocalının gününə sala bilərlər. Bax, burada axtarılmalıdır ki, bu, faciə kimə lazım idi. Yenə deyirəm, bu ermənilərin, onların Amerikada, Fransada yerləşən lobbilərinin hazırladığı plana uyğun bir hərəkət idi. Bu planın reallaşmasında da 366-cı alay fəal iştirak etmişdir.

Bizim hörmətli Göyüş müəllim qəzetdən material göstərdi. Biz həmin materiallarla tanışıq. Xocalı barədə xeyli materiallarla tanışıq. Göyüş müəllim bir fikir söylədi ki, Xocalı faciəsi barədə həqiqət dünyaya çatdırılmır. Siz bilirsiniz ki, Xocalı faciəsi ilə əlaqədar Prezident Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Milli Məcıisdə xüsusi araşdırmalar aparılmışdır. Milli Məclis buna xüsusi qiymət vermişdir. Bu hadisənin hüquqi-siyasi qiyməti verilmişdir. Həmin faciə ilə əlaqədar - ermənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırımı törətməsi ilə əlaqədar dövlətimizin başçısının xüsusi Fərmanı vardır. Bu Fərmanda 1905-1907, 1918-ci il hadisələri, Dağlıq Qarabağda törədilmiş hadisələr, həmçinin Xocalı faciəsi daxil olmaqla martın 31-nin azərbaycanlıların soyqırımı günü kimi qeyd edilməsi göstərilir. Orada Xocalı faciəsi ilə də əlaqədar xüsusi bir bölmə vardır. Eyni zamanda, vaxtilə Milli Məclis Xocalı faciəsi ilə əlaqədar olaraq dünya parlamentlərinə, beynəlxalq təşkilatlara müraciətlər göndərmişdir. Həmin müraciətlərdə bu faciə və digər qanlı hadisələr geniş şəkildə dünyaya çatdırılmışdır. Son on ildə, Xocalı hadisəsi baş verəndən sonrakı dövrdə çoxsaylı kitablar nəşr olunaraq, dünyanın ayrı-ayrı bölgələrinə çatdırılmışdır. Xaricdə yaşayan azərbaycanlılar həmin faciə ilə bağlı hər il tədbirlər keçirirlər. Bu il də belə tədbirlər keçiriləcəkdir.

Siz bilirsiniz ki, bu yaxınlarda Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Ömər İzgi Azərbaycanda rəsmi səfərdə idi. Fevralın 26-da Türkiyə Böyük Millət Məclisi bu hadisə barədə müzakirələr aparacaq, Xocalı soyqırımını tanıyacaqlar.

Demokratik Alyansa daxil olan siyasi və ictimai qurumlar dünya parlamentlərinə müraciətlər qəbul edəcəklər. Biz istəyirik ki, bu faciə bir soyqırımı kimi tanınsın, dünya bu faciənin mahiyyəti haqqında geniş və hərtərəfli bilgiyə malik olsun.

Mən əminəm ki, aparılan bu işlər hədər getməyəcəkdir. Xocalı faciəsini törədən canilər, o cümlədən Robert Kocaryan, onun ətrafında olan şəxslər, həm də vaxtilə hakimiyyətdə olmuş Levon Ter-Petrosyan və digərləri Haaqa məhkəməsində cavab verməli olacaqlar. Çünki dünyada bu cür faciə törədənlər cəzasız qalmırlar. Necə ki, Miloşeviçə bu gün məhkəmə qurublar. Bir gün gələcək ki, Xocalı faciəsini törədənlərə də belə məhkəmə qurulacaqdır.

Burada bir məqama diqqəti cəlb etmək istəyirəm. Xocalı faciəsindən yayınmaq olardımı? Əlbəttə, mümkün idi - əgər hakimiyyətlə xalq vəhdətdə olsaydı, əgər hakimiyyət xalqa arxalansaydı, inansaydı.

Xocalı mühasirədə idi. Mənim xatirimdədir, o dövrdə televiziyada verilişlr gedirdi. Xocalı vətəndaşlarının, müdafiəçilərinin qəhrəmanlıqları haqqında televiziya vasitəsilə xəbərlər yayılırdı. Hamımız bu hadisələri diqqətlə izləyirdik. Lakin hamıya bəlli idi ki, həmin şəraitdə Xocalı əhalisinin orada qalması qorxuludur. Dinc əhali çıxarılmalı, oraya hərbi qüvvələr yerləşdirilməli, şəhərin müdafiəsi təşkil olunmalı idi. Lakin o dövrdə hakimiyyətdə olan rejim, siyasi fəaliyyətini acınacaqlı şəkildə başa vuran Mütəllibov xalqa inanmadığına, xalqdan qorxduğuna görə bunu xalqa açıq şəkildə deyə bilmirdi.

O, həqiqəti xalqa çatdırmalı idi. Deyə bilərdi ki, vəziyyət mürəkkəbdir. Biz buradan insanları köçürməliyik. Elman müəllim bunları qeyd etdi. Elman müəllimin əvvəlki çıxışlarına da qulaq asmışam. Obyektiv vəziyyəti cızdı. Yəni vəziyyət elə idi ki, insanları oradan çıxarmaq lazım idi. Qocalar, qadınlar, uşaqlar çıxarılmalı, hərbi qüvvələr üz-üzə qalmalı idi. Lap orada məğlub da olsa ermənilərin əlinə bu cür böyük faciə törətmək fürsəti verməzdik, yəni onları bu plandan yayındıra bilərdik.

Hakimiyyətin vəzifəsi irəlini görməkdir. Əgər hakimiyyətdə olan şəxs irəlini görə bilmirsə, proqnozlaşdıra bilmirsə, onun hakimiyyətdə qalmağa mənəvi haqqı yoxdur.

Mütəllibovun ikinci ağır cinayəti ondan ibarətdir ki, o, Moskvada Rusiya qəzetlərinə müsahibə verərək göstərirdi ki, Xocalıda törədilən faciə guya Azərbaycandakı müxaliflətin işidir. Mən Ömər İzginin Bakıya səfərindən sonra ermənilərin kütləvi informasiya vasitələrinin İnternet vasitəsi ilə yayılan xülasəsini oxuyurdum. Orada yazırdılar ki, Ömər İzgi Bakıya gəlib, burada görüş keçirib, Xocalı faciəsi Türkiyə Böyük Millət Məclisində müzakirə ediləcəkdir. Sonra təhlil edirdilər. Təbii ki, həmin xülasə bütün dillərə tərcümə edilərək dünyaya catdırılırdı. Xülasədə deyilirdi ki, azərbaycanlılar hansı faciədən danışırlar ki, belə bir hadisə baş verməyibdir. Oradakı insanları azərbaycanlıların özləri öldürüblər. İnanmırlarsa, buyurub Mütəllibovun verdiyi müsahibəyə baxsınlar, Tamerlan Qarayevin dediyi fikirlərə istinad etsinlər. Yəni biz Xocalı faciəsi ilə bağlı faktları toplayıb məsələni Beynəlxalq Məhkəməyə çıxaranda Tamerlan Qarayevin, Ayaz Mütəllibovun söylədiyi fikirlər ermənilərin əlində bizim əleyhimizə bir dəstavüz kimi istifadə edilə bilər.

Xocalı bizim ümummilli faciəmizdir. Mən hesab edirəm ki, ümummilli faciədə hamı fəaliyyitini ermənilərə qarşı yönəltməli, ermənilərin uydurma “soyqırımını” ifşa etməklə bərabər, həqiqi soyqırımı törədənləri dünyaya tanıtmalıdır. Mən hesab edirəm ki, Xocalıda qurban gedən insanlar, əlbəttə, vətən yolunda şəhid olublar. Lakin o qurbanların sayı az ola bilərdi. Bunun üçün həqiqətən xalqa inanan, xalqa söykənən, xalqa həqiqəti deməyi bacaran hakimiyyətin olması zəruri idi. Belə hakimiyyət, lider yox idi. Ona görə də Xocalıda belə faciə baş verdi.

R A S İ M M U S A B Ə Y O V: Üzr istəyirəm Mübariz bəy, indi siz burada erməni mənbəyinə istinad edərək, Tamerlan Qarayevin adını çəkdiniz. Mən baxmışam, o sənəddə Tamerlan Qarayevin adını çəkir, amma nə mənbə göstərir nə də ki, bir şey. Eyni üsulla Mübariz Qurbanlı da yaza bilərdilər. Belə olmaz.

M Ü B A R İ Z Q U R B A N L I: Siz Mütəllibovun “Nezavisimaya qazeta”ya müsahibəsini, kitabını oxumusunuz? “Azq” qəzeti də yazıb ki, Tamerlan Qarayev də belə deyibdir. İstərdim ki, Tamerlan Qarayev də ermənilərlə mübahisə aparsın.

R A S İ M M U S A B Ə Y O V: Tamerlan Qarayev “Azq”ı oxumur. Yaxşı deyil, aidiyyatı olmayan əsassız məsələləri gətirib burada bütün respublikaya yaymağa dəyməz.

E L M A N M Ə M M Ə D O V: Mübariz müəllim, məndə bir sənəd var. Onun adı belədir: “1992-ci il Xocalı hadisələrinə dair BMT-nin Birləşmiş Krallıqda yerləşən monitorinq xidmətinə təqdim olunmuş erməni versiyası. 16 may 2001-ci il”. Sənədi qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın xarici işlər naziri imzalamışdır. Orada göstərilir ki, Xocalı soyqırımını azərbaycanlılar törədiblər. Bu faktı deyərkən onlar Xocalı faciəsindən sonra Ayaz mütəllibovun “Nezavisimaya qazeta”, “Novoye vremya” jurnalına müxtəlif dövrlərdə verdiyi müsahibələrinə və Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin o dövrdəki mətbu orqanlarında dərc olunmuş yazılara əsaslanırlar. Ayaz Mütəllibov müsahibələrində deyir ki, məni hakimiyyətdən salıb hakimiyyətə gəlmək üçün xocalılıları Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin silahlı dəstələri qırıblar. Azərbaycan Xalq Cəbhəsi özünün o zamankı mətbu orqanlarında yazıb ki, bizim hakimiyyətə gəlişimizi ləngitmək üçün və öz hakimiyyətini möhkəmlətmək üçün Ayaz Mütəllibov Xocalı faciəsini törətdi. Bu sənəd BMT-nin monitoriq xidmətinə təqdim olunubdur. Düşmənlərimiz, onların havadarları qıraqda qalıb, özümüzün sərsəm danışıqlarımız nəticəsində belə bir fikir yaratmışıq ki, bu faciəni azərbaycanlılar özləri törədiblər.

AYDIN MİRZƏZADƏ \Milli Məclisin Deputatı\: Faciə barəsində vaxtaşırı həm araşdırılmalar aparılması, həm də mövqelərin öyrənilməsi iki baxımdan olduqca vacibdir. Birincisi, bu faciəni törədən səbəbləri araşdırmaq və ona siyasi qiymət vermək, ikincisi isə, belə faciələrin bir daha baş verməməsi üçün şəraitin öyrənilməsi məsələsidir.

Burada bu faciənin baş verməsinə dair müxtəlif fikirlər söylənildi. Eyni zamanda, düzgün bildirildi ki, 1988-ci ildən başlayaraq 1993-cü ilə qədər Azərbaycanda silsilə faciələrin qarşısını almaq olardı. Əlbəttə, əgər Azərbaycanı həqiqətən vətənpərvər qüvvələr idarə etsəydi, Azərbaycanın taleyini öz çiyinlərində apara bilən qüvvələr olsaydı. Şübhəsiz ki, adı çəkilən və dəfələrlə vurğulanan möhtərəm Prezidentimiz cənab Heydər Əliyevin 1988-ci ildən sonra istənilən anda Azərbaycanda hakimiyyətə yox, adicə siyasi fəaliyyətə başlamasına şərait yaradılsaydı, bu faciələrin bir çoxu, bəlkə də heç biri olmazdı. Bu, məsələnin bir tərəfidir.

İkincisi, burada deyildı ki, o vaxt dövlət zəif idi, ona görə də bu faciənin qarşısını almaq mümkün deyildi. Mənə elə gəlir ki, zəif də olsa, dövlət var idi. Dövlət öz imkanlarından istifadə edib bu faciənin qarşısını almağa kifayət qədər qadir idi. Həm hərbi texnika ilə, həm təşkilati məsələlərlə, həm də aparılan xarici siyasətlə bu hadisənin baş verməməsinə şərait yarada bilərdi. İldən ilə aparılan təhlil və söhbətlər bunu göstərir ki, Xocalı faciəsinin baş verməsində ilk növbədə, o vaxtkı hakimiyyətin özü günahkardır. Zəif bir hakimiyyət kimi, digər tərəfdən, milli vətənpərvərlikdən uzaq olan bir hakimiyyət kimi, ən əsası isə Azərbaycanın taleyini özbaşına adamların əlinə, digər dövlətlərin maraqlarına qurban verməklə bu faciəyə gətirib çıxardı.

Şübhəsiz, bir məqamı vurğulamamaq səhv olardı ki, o dövrdə dövlətin yox, Qarabağın ən qaynar nöqtəsində olan və dövlətin başında duranların zəifliyini dərk edən əhali ən ağır şəraitdə belə yenə öz torpağını müdafiə edirdi. Xocalı hadisəsinə qədər olan dövrdə əhali bilirdi ki, belə bir faciə baş verə bilər, bunu görürdü. Bununla belə əhali orada vuruşdu və son ana qədər mübarizə apardı, böyük bir hissəsi qəhrəmancasına həlak oldu.

Belə bir faciənin baş verməməsi üçün nələr etmək lazım idi? Çox düzgün vurğulandı ki, birincisi, güclü dövlət olmalıdır. Güclü dövlətin konsepsiyası olmalı, güclü dövlətin siyasəti qurulmalıdır. Ikincisi, Azərbaycanın milli maraqları düşünülməli, üstün istiqamətlər müəyyənləşməlidir. Azərbaycana olan maraqlarla Azərbaycanın maraqları uzlaşdırılmalıdır və bu sahədə təbliğata güclü fikir verilməlidir. Xocalı faciəsinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması barəsində biz çox iş görməliyik. Hesab edirəm ki, dövlət tərəfindən bu sahədə bir çox işlər görülmüşdür. Amma narahat edən məsələ nədir? Xocalı faciəsində günahkar olanlar hakimiyyətə yenidən gəlmək üçün revanş götürmək fikrindədirlər.

A P A R I C I: Aydın müəllim, biz bu məsələyə qayıdacağıq.

ZALDAKI İŞTİRAKÇI: Mən o dövrdə SSRİ Daxili İşlər Nazirliyində işləyirdim və könüllü olaraq Xocalıya gəlmişdim. Xocalıda təyyarə limanında cinayət axtarışı şöbəsində işləmişəm. Mən demək istəyirəm ki, Xocalı faciəsi sözü ilə qəti razı deyiləm. Bu, faciə deyil. Faciə təbii fəlakətlər nəticəsində ola bilər. Bu, Sovetlər Birliyi vaxtında ermənipərəst rəhbərlərimizin razılığı ilə “Böyük Ermənistan” yaradılmasına imkan verilməsi üçün törədilən soyqırımıdır. Bu, belə adlanmalıdır.

Digər tərəfdən, bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək hamı üçün çox gözəl olar. Oraya gedəndə Azərbaycan vətəndaşı kimi məni buraxmırdılar, Azərbaycan vətəndaşının Qarabağda hərəkət etməsi üçün Safonovun imzası ilə xüsusi buraxılış lazım idi. Bu buraxılışdan Elman müəllimin də var, Xocalının bütün rəhbərlərində var. Xocalı ziyalılarında da var. Mən o vaxtdan hiss edirdim ki, Qarabağ ermənilərə satılıbdır. Bunu nə ilə isbat etmək olar? Xocalı soyqırımına qədər Dağlıq Qarabağın ərazisində olan kəndlərin tüstüsü göylərə qalxırdı. Azərbaycan xalqının xəbəri olmurdu. Radio, televiziya və sair, hamısı susurdu. Heç kəsə heç nə bildirmirdilər.

Digər bir tərəfdən, xocalılıları müəyyən dərəcədə ürəkləndirməkdən ötrü Xocalı Ağsaqqallar şurasının və Böyük Vətən müharibəsi iştirakçılarının birgə iclasında qərar çıxarıldı. Həmin qərarı teleqram vasitəsilə Ayaz Mütəllibova çatdırdıq. Bu teleqramı rabitə şöbəsindən mən, Cəfər müəllim və Ələkbər kişi vurduq. Orada yazılmışdı ki, əgər biz əmin olmaq istəyiriksə ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Dağlıq Qarabağı verməyib, qoy onda öz övladını Xocalıya göndərsin. Əgər onun oğlu Xocalıya gələrsə, onda Xocalı camaatı həqiqətən də Azərbaycan Respublikasına arxalana bilər. Buna cavab olmadı. Biz o cavabı indiyə qədər gözləyirik.

Xocalı faciəsi olan gün şəxsən mən Ağdamın milis şöbəsindən Daxili İşlər Nazirliyinə zəng etdim və birbaşa nazirlə danışdıq. O, məndən soruşdu ki, nə hay-küy salmısan. Dedim, cənab general, mən hay-küy salmamışam, Xocalı yanıb, yerlə-yeksan olubdur. Şəhid olan insanların meyitlərini oradan çıxarmaq lazımdır. Dedi ki, meyit nədir, nə olubdur? Dedim ki, necə yəni, nə olubdur? Soruşdu ki, bəs təyyarə limanı necə oldu? Dedim ki, ermənilər yandırdı. Yəni bu biganəlik özünü büruzə verirdi. Həmin gün dedilər ki, Xocalı yanıb, dağılıb, yerlə-yeksan olub, iki nəfər şəhid olubdur.

ŞAHMAR USUBOV (Xocalı rayon icra hakimiyyətinin başçısı): Tarixdə oxuduğumuzdan bilirik ki, ermənilər Azərbaycan xalqının, türkün düşmənidir. Kommunist ideologiyası vaxtı bu, insanlara çatdırılmırdı. Ermənilər həmişə Azərbaycanın zəif rəhbərliyindən istifadə edib belə hadisələr törədiblər.

1967-ci ildə Xankəndidə iki nəfər azərbaycanlının məhkəməsi aparılırdı. Bundan çox adamın xəbəri yox idi. Həmin vaxt nümayiş keçirilirdi. Məhkəmə binasının qarşısında maşını yandırdılar. Həmin gün dövlət rəhbərliyi tədbir gördü. Gecə ikən Xankəndi şəhəri milis işçiləri ilə dolduruldu, küçələrə çıxmaq qadağan olundu. O vaxt Əlixanov gəlib Xankəndidə oturdu və həmin məsələyə son qoyuldu. O vaxt Azərbaycan dövləti bu işə zəif münasibət göstərsəydi, ola bilərdi ki, bu məsələ o vaxtdan başlayardı.

1988-ci ildə hadisələr başlayan vaxt orada mitinqlər də başlandı. Bizim ölkə rəhbərliyinin münasibəti necə oldu? Kamran Bağırov bütün günahları Moskvanın üstünə atdı. Əhalidə belə rəy yaranmışdı ki, Kamran Bağırov nə etsin, Moskvadan qoymurlar. Sonra Vəzirov gəldi, yenə də həmin işlər davam etdirildi. Ayaz Mütəllibov gələndən sonra isə ölkənin, xalqın müdafiəsini müxalifətdə olanların üstünə atdı. Şuşanın müdafiəsini Rəhim Qazıyevə, Ağdamı isə Fəhmin Hacıyevə tapşırdı. Hamı bilir ki, həmin vaxt Ali Sovetin sədr müavini Tamerlan Qarayev Ağdamda idi. Bunu hamı - Ağdamda və Xocalıda olan yoldaşlar yaxşı bilirlər. Onlar nə işlə məşğul oldular? Ərazilərimizin müdafiəsi ilə yox, başqa-başqa işlərlə məşğul oldular. O vaxt belə bir siyasət qurulmuşdu ki, Xocalı məsələsi ermənilərin qarşısında vasitə kimi qoyulsun. Yəni mən belə başa düşdüm ki, Xocalının dinc əhalisi ermənilərlə mübarizə aparmaq üçün orada saxlanılmışdı. Ancaq dövlət ordu vasitəsilə əhalini, torpaqları müdafiə etməli idi. Lakin bu sahədə heç bir iş görülmürdü.

Desək ki, o vaxt ermənilərin silahı var idi, azərbaycanlıların silahı yox idi, bu, yalan söhbətdir. Azərbaycanlıların silahı, özünümüdafiə dəstələrində və ayrı-ayrı şəxslərin silahlı dəstələrində olan silahlar ermənilərdəkindən bəlkə də on dəfə çox idi. Çünki o vaxt ölkə rəhbərsiz olduğuna görə, hər bir icra hakimiyyətinin özünün dəstəsi var idi, hər bir partiyanın özünün dəstəsi, silahları var idi. Bütün qurumların silahı var idi. Onlar bununla xalqı, torpağı yox, öz siyasətlərini müdafiə edirdilər. O vaxt da belə idi ki, filankəsin silahı var, ondan qorxmaq lazımdır. Həmin dövrdə dövlət səviyyəsində xalqın parçalanması siyasətinin aparılması Xocalı faciəsinə və həmin ərazidəki torpaqlarımızın işğalına gətirib çıxardı.

ZALDAKI İŞTİRAKÇI: 1990-cı ildə Dağlıq Qarabağ vilayət təhlükəsizlik komitəsinin sədr müavini Qriqoryanın mənə dediyi bəzi sözləri sizin nəzərinizə çatdıracağam. O dedi ki, təhlükəsizlik komitəsi siqnal almışdı ki, burada bir neçə nəfər milli ədavəti qızışdırmaq istiqamətində iş görür. Biz həmin adamları aşkar etdik. 8 nəfər idi, onlar haqqında Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə, Mərkəzi Komitəyə və SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə məlumat göndərdik. Azərbaycan hakimiyyətindən cavab gəlmədi, amma SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsindən cavab gəldi ki, indi SSRİ-də yenidənqurmadır, söz azadlığıdır. Buna görə də o adamların təqib olunmasına imkan verilmədi. Yəni bu prosesin qarşısı alınmadığına gorə, 1988-ci ilin fevral ayında açıq şəkildə mitinqlər başlandı. Sonra Azərbaycanda rəhbərlik bir-birini əvəz etdi. Amma ana xətt öz yerində qaldı. Yəni hamı məsələni özündən kənar etdi. Moskva nə cür buyururdusa, o cür də hərəkət etdi.

1991-ci ilin sonunda SSRİ süquta uğradı. Bundan sonra Azərbaycanın o dövrdəki hakimiyyəti Müdafiə Şurası deyilən qurum yaratdı. Bu qurum da məsələnin kiminsə üzərinə qoyulması istiqamətində yeni bir metod tapdı. Bu da o dövrdə müxalifət adlanan qüvvələrin həmin Şuraya cəlb olunması və müdafiə məsələlərinin bilavasitə o adamların üzərinə qoyulması idi. İndi mən Rasim müəllimə sual vermək istəyirəm. Rasim müəllim, Azərbaycanın o dövrdəki hakimiyyətinin məsələlərə bu cür münasibət göstərməsini politoloq kimi, eyni zamanda, o vaxt hakimiyyətin bir sahəsində təmsil olunan şəxs kimi siz necə qiymətləndirirsiniz, bunların mövqeyi düz idi, yoxsa, xalqımıza qarşı xəyanət idi?

RASİM MUSABƏYOV: İndi demək asandır ki, onlar xəyanətkardırlar. Biz məsələnin həllini onda görürük ki, bir daha satqınlığ, xəyanətə yol verməyək. Onda heç bir nəticə çıxarmağa, ibrət dərsi götürməyə ehtiyac qalmayacaq. Axı, məsələlər belə deyil?!

1964-cü ildə, Xruşşov dövründə ermənilər bir dəfə qalxmışdılar. Onda Moskvadan teleqram gəldi ki, Qarabağ erməniləri Ermənistanla birləşmək istəyirlərsə, oraya hərbçilər göndərirəm, qoy, gedib birləşsinlər. Onlar öz yerlərində oturdular. Yəni demək istəyirəm ki, bu məsələdə Azərbaycan hökumətinin, - indi Kamran Bağırovu da, Əbdürrəhman Vəzirovu da, Ayaz Mütəllibovu da günahlandırmaq olar, - zəifliyi öz yerində, ancaq vəziyyətə real baxmaq lazımdır. Azərbaycanın o vaxt Xankəndidə qüvvəssi var idi ki, erməniləri yerində oturtsun?

ZALDAKI İŞTİRAKÇI: Azərbaycanın 50 min polisi ilə oradakı 40 minlik əhalini yerində oturtmaq olmurdu?

RASİM MUSABƏYOV: Polisi oraya yeridə biləcəkdin? Rusun qoşunu qabağına çıxıb səni darmadağın edəcəkdi. Məsələ ondan ibarətdir ki, bir tərəfdən deyirik, milli birlik yaratmaq lazım idi, müxalifətlə iqtidar birləşib birgə iş görməli idi. O biri tərəfdən siz deyirsiniz ki, müxalifətdə olan nümayəndələrlə iqtidar nümayəndələrinin birgə yaratdıqları Müdafiə Şurası pisdir. Yəni demək istəyirəm, məsələlərdə bir çox məqamlar var ki, onları birmənalı qiymətləndirmək mümkün deyildir.

Tutaq ki, Mütəllibov ruspərəst idi. Amma Mütəllibov ruspərəstliyindən heç istifadə edə bilməyibdir. Erməni rusun ətəyindən yapışaraq onu özünə xidmət göstərməyə cəlb edib, bu isə rusun ətəyindən yapışaraq rusun alətinə çevrilmişdi. Pis bu idi. Ancaq o dövrdə rusun imkanından hər bir məsələdə istifadə etmək lazım idi ki, camaatı qoruyasan, vaxt udasan, ordu yaradasan. Əgər bunu təmin edə bilmirsənsə, insanların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün məsuliyyətli qərar qəbul edib onları oradan çıxarmaq lazım idi. Mənim cavabım belədir.

SİYAVUŞ NOVRUZOV: Həmin dövrdə kifayət qədər qüvvə də var idi. İnsanlar döyüşə gözü açıq girirdilər və o silahın, sursatın çatışmamasına baxmayaraq, müəyyən qədər çətinlik olmasına baxmayaraq, öz tobrpağı, xalqı, milləti və dövləti uğrunda son damla qanına qədər vuruşurdular. Bizim torpaqlarımızın böyük hissəsinin qorunub saxlanılmasının bir səbəbi də o idi ki, belə qeyrətli oğlanlar, insanlar var idi, vuruşurdular. Baxmayaraq ki, dövlət tərəfindən rəhbərlik yox idi, ordunu o adamlara tapşırırdılar ki, onların hamısı vətən xaini idi. Vətən xaini də ordunu ölkəsinin müdafiəsinə yox, ölkəsinin təslim olunmasına istifadə edirdi. Şuşaya Rəhim Qazıyevi qoymuşdular, Ağdamda Fəhmin Hacıyev idi, Gəncədə Surət Hüseynov otururdu. Bu adamların tarixinə və keçdiyi yola baxın. Bunlar ümumiyyətlə, hərbdən xəbəri olmayan adamlar idi. Bu işlər düşünülmüş şəkildə məhz bu adamlara tapşırılırdı ki, onlar ordunu lazımi istiqamətə apara bilməsin və Azərbaycan ərazilərinin işğal olunmasına şərait yaradılsın. Nəticə nədən ibarət oldu?

Bu adamlar öz rollarını oynadılar, Azərbaycanda 1993-cü ilə qədər ordu olmadı, ayrı-ayrı batalyonlar vardı. Elə olurdu ki, iki batalyon arasında mübarizə gedirdi. Sərdar Həmidovla Surət Hüseynov yola getmirdi, Surət Hüseynov ilə Rəhim Qazıyev yola getmirdi. Bunun nəticəsində də Azərbaycanın torpaqları işğal olundu. Buna da şəraiti yaradan məhz Mütəllibov idi, ondan sonra hakimiyyətə gələn AXCP-Müsavat cütlüyü idi.

Acınacaqlı hal nədədir? Həmin hadisələri törədənlərin bir hissəsi bu gün öz cəzasını çəkir, digər hissəsi qaçıb başqa ölkələrdə oturub Azərbaycanda yenidən siyasətə qatılmaqla məşğul olur. İndi Rasim müəllim hesab edir ki, Ayaz Mütəllibovun bu əməllərdə, cinayətlərdə bilavasitə əli varsa,- mən buna tam əminəm, Ayaz Mütəllibov cinayətlərinə görə, istər 1990-cı ilin 20 yanvarında, istərsə Xocalıda, istərsə də digər əməllərinə görə,- Azərbaycan xalqı qarşısında cavab verməlidir.

BAHAR MURADOVA: Mən yenə o fikrimə qayıtmaq istəyirəm ki, bütün bunlar olub keçibdir. Olub keçənlərdən nəticə çıxarmaq, ibrət dərsi götürmək hər bir millətə, xalqa, şəxsə lazımdır. Biz nə etməliyik? İrəliyə baxmalıyıq. Bugünkü vəziyyət o vaxt günahı olan, günahı olmayan, o vaxtkı siyasi proseslərdə bu və ya digər şəkildə yaxından, yaxud kənardan iştirak edən şəxslər, hazırda Azərbaycanda yaşayan insanlar, bu torpağın vətəndaşları nə etməlidir? Bu gün bizim müxalifətdə olan, siyasi partiyalara rəhbərlik edən şəxslər, ayrı-ayrı politoloqlar, ictimai qurumların rəhbərləri sözləri dinlənilən beynəlxalq təşkilatlarda nə etməlidir? Azərbaycanda bu proseslərin baş verməsində, Azərbaycanın başına bu faciələrin gəlməsində bilavasitə iştirakı olan şəxslərin hüquqlarının müdafiəsi üçün canlarını fəda etməkdənsə, səylərini Xocalı və ona bənzər soyqırımıları haqqında həqiqəti beynəlxalq aləmin diqqətinə çatdırmağa, bu məsələnin mahiyyətini açıb ortaya qoymağa sərf etməlidirlər. Nəinki bu gün Azərbaycanda olan iqtidarın iqtidarsızlığını sübut etməyə çalışmaq, “nə qədər ki, bu iqtidar var, Azərbaycanın xilası yoxdur” kimi bəyanatlar vermək və özləri hakimiyyətə bir daha gələrlərsə, guya “Azərbaycan xalqına firavanlıq və xoşbəxtlik nəsib olacaq” kimi iddialar irəli sürmək. Məhz bu nəticələr çıxarılmalıdır. Xocalı faciəsindən, soyqırımıdan bu nəticələr, bu ibrət dərsləri çıxarılmalıdır. Əgər çıxarılmasa, biz yenə də yanlış yolda olacağıq.

ŞƏHİD ATASI: Mən iki şəhid atasıyam. Bütün hadisələrin şahidi olmuşam. Faciə vaxtı da mən, bizim icra hakimiyyətinin başçısı Şahmar Usubov və suğorta idarəsinin müdiri Surxay müəllim səngərdə olmuşuq. Xocalı camaatının hamısına qəhrəman adı verilməlidir. Mən şəhid ailələri və Qarabaq müharibəsi əlilləri adından danışıram. Biz dörd il yorğan altı görməmişik, səngərlərə soğan-çörək yeyib getmişik. Yanacaq tapmamışıq ki, ekskavator səngərlər qazsın.

Orada bir xəndək var idi, o üzündə ermənilər idi, bu üzündə bizim kənd. Dörd ildə Azərbaycanın rəhbərlərindən biri gəlmədi ki, orada yaşayan var, yoxsa yox. Məhsəti türklərindən 100 ailə üçün sərhəddə evlər tikilmişdi. Onlar deyirdilər ki, Azərbaycanın yiyəsi hanı, gəlib bura ilə niyə maraqlanmırlar? O vaxt bizim prezidentimiz də, icra hakimiyyətinin başçısı da Elman müəllim idi. müdafiə nazirimiz də o kişi idi. Gecə saat 3-4-də yanımızda o idi, başqa heç kəsi görmürdük.

Bizim Milli Məclisin üzvləri, fikir verin, mən olan söhbətin hamısını deyirəm. Özüm əliqabarlı adamam, təsərrüfat briqadiri olmuşam, iki oğlum da mənimlə bərabər səngərlərdə olubdur. Rus ordusu gedəndən sonra milli ordu yaranırdı. Biz ağsaqqallar öz aramızda iclas keçirib qərar çıxartdıq ki, - həmin qərar indi məndədir, - ağsaqqallar milli orduda olan cavanlara kömək etsin. Biz gecə səhərə qədər səngərlərdə olmuşuq. Həmin adamların 50 faizi qırılıb, 50 faizi salamatdır. Həm əsir düşmüşük, həm də şəhid ailəsiyik. Hələ indiyə qədər bizə heç bir qiymət verilməyibdir.

Xahiş edirəm, bizim Milli Məclisin üzvləri, Xocalı məsələsini dəqiqləşdirin, ona soyqırımı adı verin. Şəhid olan iki oğlumun heç birinin məzarı yoxdur.

JURNALİST: Elman müəllim, Xocalının keçmiş icra hakimiyyətinin başçısı kimi, istəyirəm, məsələyə münasibətinizi bildirəsiniz. Xocalı faciəsi Milli Məclisdə müzakirə olunub, hüquqi-siyasi qiymət verilibmi?

ELMAN MƏMMƏDOV: Xocalı soyqırımı ilə bağlı 1992, 1993, 1994-cü ildə üç qərar olubdur. 1992-1993-cü illərdəki qərarlarda nə hüquqi, nə də siyasi qiymət yoxdur. Orada ancaq deputat istintaq komissiyasının və respublika prokurorluğu istintaq qrupunun sənədləri, hazırladıqları arayış əsasında o dövrdə Azərbaycana rəhbərlik etmiş şəxslərdən, yəni məsuliyyət daşıyan şəxslərdən 8 nəfəri Xocalı soyqırımında günahkar kimi tanınıbdır və onların siyahısı verilibdir. Çox təəssüflər olsun ki, o 8 nəfərdən bu gün təkcə Fəhmin Hacıyev cəzasını çəkir. Sonradan biz bildik ki, onlardan bəzisi amnistiyaya düşüb, bəzisi ölüb və sair.

Ancaq Xocalı soyqırımının əsl hüquqi-siyasi qiyməti 1994-cü il fevralın 24-də möhtərəm Prezidentimizin təşəbbüsü, göstərişi və rəhbərliyi ilə Milli Məclisdə qəbul olunan qərarda verildi. Qərarın son abzasında yazılıbdır ki, 1992-ci il 26 fevral hadisələri Xocalı soyqırımı kimi tanınsın. Yəni Xocalı soyqırımı Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində rəsmən tanınıbdır. Bu qərar var.

Siz də dediniz, yoldaşlar da, sakinlər də çıxışlarında dedilər. Bilirsiniz, özümüz deyib, özümüz eşitmək çox azdır. Xocalı soyqırımının tanınması üçün mən Xocalıya rəhbərlik etdiyim dövrdə, bu gün Şahmar müəllimin rəhbərliyi dövründə də biz həmişə Xocalı ictimaiyyəti, ziyalıları adından bütün dünya dövlətlərinə, BMT-yə, ATƏT-ə, digər təşkilatlara müraciətlər qəbul edib göndəririk ki, Xocalı soyqırımı tanınsın. Eyni zamanda, 1994-cü ildən etibarən Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi bütün dünya ölkələrinin parlamentlərinə müraciətlər göndərir ki, Xocalı soyqırımı tanınsın.

Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri hörmətli Ömər İzgi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində olarkən ona rəsmi məktub təqdim edib xahiş etmişəm ki, məni Türkiyə Böyük Millət Məclisinə dəvət etsinlər. Xocalı soyqırımı ilə bağlı müzakirələr keçiriləndə mən də orada iştirak edim. Yəqin ki, Türkiyə Xocalı soyqırımını rəsmi tanıyan ilk dövlət olacaqdır. Məncə, bu, belə qalmayacaqdır. Tanıyan dövlətlərin sayı artacaqdır. Yəqin, bir gün gələcək ki, bu gün Ermənistana rəhbərlik edən Robert Koçaryan, müdafiə naziri olan Serj Sarkisyan Miloşeviçin oturduğu beynəlxalq məhkəmədə oturub cəzalarını alacaqlar. Çünki adını çəkdiyim bu şəxslər və onların ətrafında olan onlarca digərləri Xocalı soyqırımında və Dağlıq Qarabağın işğal olunmasında birbaşa hərbi quldur dəstələrinə rəhbərlik edən cinayətkarlardır. Yəni bunlar hərbi canilərdir, cinayətkarlardır.

İndi Ermənistan dövləti demokratiyadan, azadlıqdan danışır, Avropa Şurası onu üzv qəbul edibdir. Ancaq bu gün Ermənistan dövlətinə rəhbərlik edən şəxslər hərbi canidirlər. Onlar hərbi cani kimi bu gün tanınmayıblar, amma sabah tanınacaqlar.

APARICI: Mən söhbətimin əvvəlində Xocalının üçüncü dəfə soyqırıma məruz qalmasını təsadüfən söyləmədim. Yəni unutqanlığımız nəticəsində keçən əsrin sonunda Xocalı üçüncü dəfə soyqırıma məruz qaldı. İndi həmin faciədən 10 il keçir. Lakin görünür, ən ağır yaraların sağalması üçün, ən dəhşətli faciələrin unudulması üçün elə on il də kifayət edirmiş. Bu faciənin baş verməsindən sonra günahkar olan adamlar səhnəyə arenaya gəlmək arzusundadırlar.

İstərdim ki, 1992-ci ilin martın 5-6-da Ali Sovetin sessiyasının iclasında müxalifət nümayəndələrinin mövqelərini bilək. Sonra söhbətimizi davam etdirərik.

ETİBAR MƏMMƏDOV \1992-ci il martın 5-6-da Ali Sovetin sessiyasının iclasındakı çıxışından/: Müstəqil Dövlətlər Birliyində iştirak etmək üçün milləti mənəvi-psixoloji böhrana gətirib çıxarmaq lazım idi, dizi üstə qoymaq lazım idi. Rusiya da Mütəllibovun köməyi ilə, Xocalı müsibəti ilə milləti dizi üstə qoydu. Millətdə belə bir inam yaratmaq istədi ki, o, özü- özünü müdafiə etmək iqtidarında deyil, bu millət ordu yarada bilməz, bu millətin ordusu erməni ordusunun qarşısında dayana bilməz.

Bundan bir məqsəd güdürdü ki, bütün Azərbaycanı məcbur etsinlər ki, çıxış yolunuz yenidən Rusiyanın ağuşuna atılmaqdadır. Buna görə də Mütəllibov Xocalı hadisəsindən sonra onun göstərişi ilə mətbuat vasitələri hadisəni bir neçə gün gizlətməyə çalışdılar. O, bu dövlətin prezidenti idisə və əgər hər hansı bir dövlətin başqa dövlətin, lap Rusiya olsun, Amerika olsun, təcavüz edirsə, dövlət başçısının birinci vəzifəsi bütün dünyaya müraciət etmək, bəyanat vermək idi. Bu günə qədər Mütəllibov həmin müraciəti, bəyanatı etməyibdir. Dünya xalqlarına müraciət edib deməyib ki, Ermənistan Rusiyanın əli ilə Azərbaycana təcavüz edir və rus qoşunları da burada iştirak edirlər. Artıq Rusiya mətbuatı etiraf edir ki, bəli, Xocalı əməliyyatında rus qüvvələri iştirak ediblər. Ona görə də bütün bunlara görə prezidentə istefaya get deyirdilər. Mən yenə də deyirəm, istefa ilə iş bitmir. Prezident milli xəyanətkardır, millətinə xəyanət edibdir. Onu Xocalı hadisəsinə görə bağışlamaq olmaz. Ona görə də mən konkret qərar layihəsi ilə burada çıxış etmək istəyirəm və qərar layihəsini sizin müzakirənizə vermək istəyirəm.

ARİF HACIYEV \1992-ci il martın 5-6-da Ali Sovetin sessiyasının iclasındakı çıxışından/: Yoldaşlarımdan birinin dediyi kimi, analiz yox, yalnız tarixi çıxış idi. Orada istiqamət göstərilirdi ki, prezidentin əsas günahı onda olub ki, ğuya o, müxalifət qüvvələrinə qulaq asıb və taktiki səhvlər edibdir. Azərbaycan Respublikası özünün müstəqillik aktını ümumxalq səsverməsi yolu ilə təsdiq edib və nə qədər saxtalaşdırılmasına baxmayaraq, hətta prezident seçkilərində iştirak edəndən xeyli çox seçici müstəqillik aktının təsdiqində iştirak edib və buna səs veribdir. Bu müstəqillik aktını heç kəs dəyişdirə bilməz və heç kəs, o cümlədən prezident müstəqillik aktını poza bilməz. Lakin bu müstəqillik aktı pozulubdur.

Bir çox dairələrdə belə bir sual verilir ki, əgər prezident istefa verərsə, respublikanın problemlərinin həll olunacağına təminat varmı? Bu suala cavab vermək çətindir. Əlbəttə, təminat yoxdur. Lakin böyük ümid var. Ancaq bir məsələyə dəqiq təminat var, xalqın əksər hissəsində əminlik yaranıb ki, nə qədər Mütəllibov Azərbaycanın rəhbəridir Azərbaycan fəlakətə düçar olmağa məhkumdur. Mütəllibovun hakimiyyəti dövründə xalqa qarşı mənəvi-psixoloji terror əməliyyatı həyata keçirilib, xalqı öz gücsüzlüyünə, məğlub olacağına inandırmağa çalışılıb və bu, televiziya vasitəsilə həyata keçirilibdir.

TOFİQ QASIMOV \1992-ci il martın 5-6-da Ali Sovetin sessiyasının iclasındakı çıxışından/: Əgər bir millətin padşahı sərbəst deyilsə, o millət müstəqil ola bilməz. Əgər bir ordunun komandanı məğlubiyyət mövqeyindədirsə, o ordu qalib gələ bilməz. Bizim prezidentimizin mövqeyi Rus imperiyasını hansısa variantla saxlamaqdan ibarətdir.

TAHİR KƏRİMLİ: /1992-ci il martın 5-6-da Ali Sovetin sessiyasının iclasındakı çıxışından/: Etibar bəy çıxışında bir məsələyə toxundu. O, dedi ki, bizim namusumuz əldən gedir. Doğrudan da əgər ermənilər indiyə kimi hay-küy qaldırıb türklərin onları genosidə uğratmasından bəhs edirdisə, bu gün bizim fiziki, cismani cəhətdən yer üzündən silinməyimizdən və müəyyən hissəmizin yer üzündən silinməsi kimi genosiddən söhbət gedir. Bu gün bizim mənəviyyatımızın, namusumuzun genosidindən söhbət gedir. Vəziyyəti bilməkdən ötrü bu gün hər birimiz anası ölən, şumun içərisində qalmış 3-4 yaşlı uşaqların çığırtılarını göz qabağına gətirməliyik. Biz bu gün erməni dığalarının telefonu qıza verib, deməyi ki, mən qadınlardan üzr istəyirəm, bizi də bombalayın, bizi lüt eləyib, başımıza müsibətlər gətirirlər. Mən Şellidə eşitdiyim sözləri, bizi ermənilərin üçgünlüyə, üzəçıxdıya çağırmalarını gözümüzün önünə gətirməliyik. Bütün bunlar olmamaqdan ötrü nə lazım idi? O lazım idi ki, ordumuz olsun, səfərbərlik olsun. Bunları kimi etmədi, kim bu birliyə mane oldu? Hamımız birlik deyirik.

Birliyə nail olmaqdan ötrü, birliyə mane olan qüvvələri aradan qaldırmaq lazımdır. Bu, bizim prezidentimiz Ayaz Mütəllibovdur. Nə yardan doyur, nə əldən qoyur. Bir tərəfdən müstəqil respublikanın prezidenti olmaq istəyir, digər tərəfdən Moskvadan əl çəkə bilmir.

APARICI: O dövrdə müxalifətdə olan qüvvələrin Xocalı soyqırımına münasibətlərini gördünüz və Ayaz Mütəlibovun fəaliyyətsizliyi ilə bağlı fikirləri ilə tanış oldunuz. Belə bir sual qoymaq istəyirəm: Bu gün Ayaz Mütəllibovun siyasi səhnəyə qayıtmasına və müxalifət qüvvələrinin onunla işbirliyinə getməsinə münasibətiniz necədir?

BAHAR MURADOVA: Bu, mənim ürəyimdən gələn bir məsələdir. Yəni xanım qeyd etdi ki, o, xəstədir. Doğrudan da onların bir çoxunun ayrı-ayrı dövrlərdəki münasibətlərinə diqqət yetirəndə, bu münasibətlərin necə dəyişdiyinin şahidi olduqda, bu qənaətə gəlmək mümkündür ki, bunlar doğrudan da xəstədirlər. Hakimiyyət xəstəsidirlər.

Yəni dünən onlara lazım idi ki, Ayaz Mütəllibovu Azərbaycan xalqına xəyanət etmiş bir satqın kimi qiymətləndirsinlər. Çünki bundan onların hakimiyyətə gəlmək şansı asılıdır. Bu gün onlara lazımdır ki, Ayaz Mütəllibovu vətənindən qovulmuş bir vətəndaş kimi, Azərbaycanın ilk prezidenti kimi qələmə versinlər, onun partiyası ilə, özü ilə münasibətlər qursunlar, hətta birgə işbirliyi barədə müqavilələr bağlasınlar. Çünki bu gün onlara dünyaya təqdim etmək üçün belə mövqe lazımdır. Yəni, bu insanların simasızlığı bir daha ortaya çıxır. Bu gün burada boş qalmış kreslolar bir daha göstərir ki, həmin insanlar burada olsaydılar, məcbur idilər ki, on il bundan əvvəl dedikləri sözləri təkrarlasınlar. Bu gün burada yoxdurlar. Belə vəziyyət onlara imkan verir ki, səhərisi gün hansısa bir manevr etməklə bu məsələnin altından çıxsınlar.

Lakin, onlar bu xalqa, Azərbaycan dövlətinə həqiqətən lazım deyillər. Belə adamlar Azərbaycanın gələcəyi üçün heç nə edə bilməzlər. Ona görə də bu insanların Ayaz Mütəllibovla, Azərbaycanın başına Xocalı soyqırımı, 20 Yanvar kimi faciələr gəlməsində bilavasitə əli olan bir insanla işbirliyinə getməsinə münasibət mənfidir. Yaxud Ayaz Mütəllibovun Azərbaycanda siyasi meydana bir daha qayıtmasına münasibət mənfidir. Həmin insanların özlərinin Azərbaycan siyasətində qalmağa mənəvi haqqı yoxdur.

Çünki dünən bir, bu gün başqa söz deyərək, özlərini Azərbaycan xalqının önündə gedən insanlar kimi təqdim etmək və bu xalqın adından danışmaq haqqını əldə etmək üçün mübarizə aparmaq, bundan ötrü də istər dövlətin, istər xalqın, istər onun yetirdiyi ayrı-ayrı şəxslərin, bu gün Azərbaycana cəsarətlə, çox qabiliyyətlə rəhbərlik edən bir şəxsin fəaliyyətinə kölgə salmaq cəhdlərini, əlbəttə, biz mənfi qiymətləndiririk və belə hesab edirik ki, xalqımız bu gün inanmadığı kimi, gələcəkdə də onlara inanmayacaqdır. Onlar bu həqiqəti nə qədər tez anlasalar, başa düşsələr, biz Xocalı faciəsi kimi hadisələrin nəticələrini aradan qaldırmaq imkanlarını o qədər tez əldə edəcəyik.

MALİK HACIYEV: Sosial Demokrat Partiyası hesab edir ki, Azərbaycan dövlətinə başçı yalnız o adam olar bilər ki, onun arxasında xalq dayansın. Sosial Demokrat Partiyası Ayaz Mütəllibovla heç vaxt işbirliyi qurmayıb və qurmayacaqdır.

Bəli, biz iqtidara müxalif partiyayıq. Lakin biz mötədil sol partiya olaraq siyasi müxalifətçiyik. Biz iqtidarla düşmənçilik münasibətində deyilik və heç zamanda olmayacağıq. Möhtərəm Prezidentimizin sözlərini yadınıza salmaq istəyirəm: Demokratiya müxalifətsiz ola bilməz. Müxalifət demokratiyanın tərkib hissəsidir. Təbii ki, burada konstruktiv müxalifət nəzərdə tutulur. Biz yeni yaranan müxalifət qüvvələrinin tərkib hissəsiyik.

AYDIN MİRZƏZADƏ: Mən belə hesab edirəm ki, faciədə günahkar olan şəxslər hakimiyyətə iddialıdırlarsa, hakimiyyətə gəlmək üçün müxtəlif planlar qururlarsa, Xocalı faciəsinin yenidən təkrarlanmaq qorxusu var. Faciədə günahkar olan bu adamlar nəinki unutqanlığa yol vermək istəyirlər, əksinə, Azərbaycan xalqına özlərini xilaskar kimi göstərmək fikirindədirlər. Özlərinin satqın, çürük ideyalarını xalqa yeritməyə çalışırlar. Onlara Azərbaycanın müstəqilliyi, dövlətçiliyi lazım deyil, vəzifə üçün, hakimiyyət uğrunda hətta sabah şeytanla da əlbir olub mübarizə apara bilərlər. Ancaq hesab edirəm ki, bu, Azərbaycanda bir daha mümkün olmayacadır. Ona görə ki, Azərbaycan xalqı onların hakimiyyətini, idarəçiliyini görüb və unutqanlığa yol verib belə bir variantı heç zaman seçməyəcəkdir.

RASİM MUSABƏYOV: Kimisə öncədən hansısa bir hərəkətinə görə siyasətdən təcrid etmək imkanını xalqa vermək lazımdır. Əgər normal seçki olsa, xalq öz qiymətini versə, onda onların siyasətdə olmağından da ehtiyatlanmaq lazım deyildir. Ümummilli məsələlərdə kimlər əməkdaşlıq etmək istəyirsə, buna qoşula bilər. Yenə də deyirəm, öncədən kimisə hansısa fəaliyyətdən təcrid etmək, demək ki, filankəslər siyasətlə məşğul olmamalıdır, bu, indi dünyada qəbul olunmuş demokratik dəyərlərə də ziddir.

MÜBARİZ QURBANLI: Yezutilər ordeninin belə bir prinsipi var idi ki, məqsəd vasitəyə bəraət qazandırır. Yəni müəyyən məqsədə çatmaq üçün nə desən etmək olar. Cinayət də, mənəviyatsız hərəkətlər də etmək olar və sair. Əlbəttə, bizim üçün o qədər də maraqlı deyil ki, kim kiminlə əməkdaşlıq edir. Bu, bizi maraqlandırmır. Kim kiminlə istəyirsə, əməkdaşlıq etsin, bu, bizim problemimiz deyildir. Amma siz Xocalı sakinini dinlədiniz, gördünüz ki, o şəxslər haqqında nə dedi və həqiqi qiymətini verdi. Əgər Ayaz Mütəllibovu Xocalı faciəsində ittiham edərək, hakimiyyətdən getməsinə çalışanlar bu gün onunla əməkdaşlıq edərək nəyəsə nail olmaq istəyirlərsə, bunun cavabını xalq vermişdir və verəcək də. İstəyir onlar yüz dəfə, min dəfə yığışsınlar, telefonla danışsınlar, bunların xalqa heç bir dəxli yoxdur. Onlar yalnız siyasi alverlə məşğuldurlar və bu cür hərəkətlərlə heç nəyə nail ola bilməyəcəklər. Hesab edirəm ki, bu cür hərəkətlərlə onlar nəticə etibarilə özlərinin siyasətçi kimi iqtidarsız olduqlarını bir daha nümayiş etdirəcəklər.

Başqa bir məqam var. Bu, özünü qərb demokratiyasında xüsusilə bariz şəkildə nümayiş etdirir. Qərb dünyasında belə bir prinsip var: əgər sən xalq qarşısında ifşa olmusansa, bir hərəkətinlə xalqa böyük ziyan vurmusansa, siyasi və mənəvi məsuliyyət daşıyırsansa, siyasətə təkrar qayıtmırsan. Siyasətdən birdəfəlik gedirsən. Hətta bəzi ölkələrdə bu cür şəxsləri qanunla siyasətdən kənarlaşdırırlar, öz ölkəsinə, millətinə, xalqına ziyan vurduğuna görə qadağalar qoyurlar. Mən hesab edirəm ki, Xocalı faciəsinə görə mənəvi-siyasi məsuliyyət daşıyan şəxslər siyasətlə məşğul olmaqla, siyasət sözünü və siyasətin özünü təhqir etmiş olurlar.

Mən başqa bir məsələyə də münasibətimi bildirmək istəyirəm. 1994-cü ildə Milli Məclisin Xocalı faciəsi ilə bağlı qəbul etdiyi qərara yenidən qayıtmaq lazımdır. Ümumiyyətlə, Milli Məclisin o dövrdə qəbul etdiyi qərarlarda, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ilə əlaqədar sənədlərdə bunları, təəssüf ki, milli zəmində baş verən münaqişələr kimi dəyərləndirməyə cəhd göstəriblər. Sovet dövründəki sistemə uyğun şəkildə qanunlarda, qərarlarda bəzən bu cür çatışmazlıqlar olur.1995-ci ildən sonra buna son qoyulub və bütün qərarlarda bu, milli münaqişə yox, Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü kimi dəyərləndirilmişdir. Hesab edirəm ki, Xocalı faciəsinin 10 illiyi ilə əlaqədar Milli Məclis bu məsələyə təkrar qayıdaraq, Xocalı faciəsinə məruz qalmış ailələr, eyni zamanda Xocalının müdafiəsində iştirak etmiş şəxslərlə bağlı yeni qaydanı tətbiq etməlidir. Mən bununla tam razıyam və hesab edirəm, Elman müəllim və digərləri ilə birlikdə biz bu məsələ üzərində işləməli və bunu qaldırmalıyıq.

SİYAVUŞ NOVRUZOV: Əvvəlcə onu deyim ki, belə verilişlərin sayı çox olmalıdır. Hər verilişdə simalar özünü göstərməlidir və ötən tarixə yenidən baxılmalıdır, qiymət verilməlidir ki, xalqın yaddaşından heç nə çıxmasın. O ki, qaldı siyasi partiyaların işbirliyinə, belə bir misal var: siyasətçi başının itirilməsindən qorxmamalıdır, sifətinin itirilməsindən qorxmalıdır. Bu insanlar üçün hakimiyyətdən uca heç nə yoxdur. Bu insanlar Azərbaycan xalqının mənafeyini, dövlətin mənafeyini özlərinin hakimiyyətə gəlməsindən qat-qat aşağıda tuturlar və özlərinin hakimiyyətə gəlməsindən ötrü kiminlə desən əlaqəyə girməyə hazırdırlar.

Biz milli azadlıq hərəkatında iştirak etmişik. Bu gün Ayaz Mütəllibovla əlaqə saxlamaq istəyən İsa Qəmbərin də, Pənah Hüseynovun da və digərlərinin də ona dar ağacı qurmalarının şahidiyik. Onun istefası barədə Azadlıq meydanında sözlərin də şahidiyik. Milli Məclisdə onun cinayətkar əməlləri haqqında deyilən fikirlərin də şahidiyik. Bu gün o, elə qələmə verilir ki, guya Ayaz Mütəllibovla əlaqələrin qurulması demokratik inkişafın bir təcəssümüdür və bu olmalıdır. Bəli, Azərbaycanda insanlar azaddırlar, hüquqi dövlət qurulubdur, siyasi partiyaların, ictimai təşkilatların fəaliyyətləri üçün şərait yaradılıbdır. Onlar mübarizələrini apara bilərlər.

Ancaq hakimiyyətə gəlməyin yolu seçki yoludur. Demokratiya budur. Günahkarla, cinayətkarla əlbir olmaq, əməkdaşlıq etmək - bunu dünya tarixində görməmişəm. On il bundan qabaq cinayətkar kimi həmin adamın istefa verməsini tələb etmək, on ildən sonra isə ... İnsanların yaddaşında elə bil ki, nəsə pozulubdur, dəyişilibdir. Belə münasibətin nəticəsidir ki, bu gün Ayaz Mütəllibovun reabilitasiyası üçün əməkdaşlıq qurub, partiya yaradıb onun hüquqlarının müdafiəsini təşkil edirlər, onun müdafiə nazirinin də, digər nazirlərinin də guya siyasi məhbus olması adı altında çıxış edib beynəlxalq aləmə yalan informasiya verirlər. Bu, onunla əlaqədardır ki, həmin partiyaların rəhbərləri, orada iştirak edən insanların böyük əksəriyyəti o dövrdə eyni oyunun oyunçuları idi, eyni mərkəzdən, təhlükəsizlik orqanları tərəfindən idarə olunurdu. Burada tamamilə düzgün qeyd olundu ki, həmin adamlar üçün Xocalı faciəsi hakimiyyətə gəlməyin yolu idi. Biz imkan verə bilmərik ki, həmin adamlar bundan sonra Azərbaycanın ərazisində yeni Xocalı faciəsi törətsinlər.

ZALDAKI İŞTİRAKÇI: Biz ötən əsrin axırıncı onilliyinin ən dəhşətli, dünyada analoqu olmayan Xocalı soyqırımını yaşadıq və bu gün o faciədən on il keçir. On il ərzində çox şey deyilə bilər, çox şey dəyişə bilər. Ancaq dəyişilməyən bir fakt faktlığında qalır ki, Dağlıq Qarabağ və onun bir parçası olan Xocalı hələ də yağı düşmənin tapdağı altındadır.

Ümumiyyətlə, XX əsr Azərbaycan xalqının taleyində və onun bir bölgəsi olan Qarabağda soyqırımı hadisələri ilə başa çatmışdır, biz bu faktla razılaşmalıyıq. Çünki XX əsrdə Xocalı və Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan əksər kəndləri yandırıldı, işğal edildi, əhalisi qətlə yetirildi. Xocalı yandırılmış, şumlanmışdır.

Mən bu gün Azərbaycan televiziyasının çoxmilyonlu tamaşaçılarına müraciət etmək istərdim. Faciədən on il keçibdir. Xocalıda şəhid olan soydaşlarımızın və bu gün sağ qalan xocalılıların qarşısına necə gəlmişik, nə iş görmüşük? Görmüşük, amma çox cüzi görmüşük. Bizim təbliğatımız da, gördüyümüz işlər də çox cüzidir. Biz hələ Xocalı soyqırımını dünyaya tanıda bilməmişik. Biz indi deyirik ki, yaxın qonşularımız bu soyqırımını tanıyacaqlar. Türkdilli dövlətlərin heç birinə soyqırımını tanıda bilməmişik. Bu gün deyirik ki, Ali Baş Komandan əmr versə, hər birimiz müharibəyə hazırıq, döyüşə gedərik. Döyüşə gedənə qədər biz şüurumuzda, ideologiyamızda dəyişiklik edə bilmişikmi?! Əgər bütün dünya erməniləri Amerikada yığışıb, olmayan 1915-ci il “soyqırımına” muzey açırlarsa, Azərbaycanda hələ Xocalı muzeyi olmadığı halda biz nədən danışırıq?

Çıxın şəhərə, müsahibələr götürün. Görün toyxanalarda nə qədər şadlıqlar keçirilir. İndi ölkəmizdə kifayət qədər televiziya kanalları var. Bu, sevindiricidir. Ancaq verilişlərini konsertlərlə başlayıb, mentalitetimizə uyğun olmayan kinolarla sona çatdırırlar. 8 milyonluq xalqın 1 milyonu qaçqın-köçkündür. Yerdə qalan 7 milyonun imkanı yoxdurmu ki, Xocalı soyqırımını əhatə edən muzey yaratsın? Elə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən diplomatik korpusların nümayəndələrini ildə iki-üç dəfə o muzeyə aparmaqla, biz faciələrimizi, başımıza gələnləri göstərə bilərdik. İndi xaricdə nəşr olunan ədəbiyyatlarda, yayılan kitablarda hər şey əksinə deyilir, bizim adımıza çıxılır. Guya Xocalıda olanları biz özümüz etmişik. Biz bir millət kimi öz sözümüzü deməliyik.

Xocalıdan olan bəzi müəlliflər kitablar yazıblar. Azərbaycanın qələm sahiblərinin qələmləri qarşısında baş əyirəm. Onlar böyük yazarlardır. Lakin onlar Xocalı ilə bağlı nəşr olunan kitabların müəllifləri ilə görüşüb onların əsərlərinə qiymət veriblərmi? Xocalı əhalisinin hər biri qəhrəmandır. Fevralın 26-sı təqvimdə matəm günü olmalıdır. Hər bir ailədə neçə şəhid var. Onlar ziyarət etməyə yer tapmırlar. Bu məsələdə müxalifət olmamalıdır.

İndi Moskvada oturan, əli Xocalı qanına batmış Ayaz Mütəllibov bu on ildə bir dəfə xocalılılardan üzr istəyib, etiraf etməyib ki, mənim bu hadisələrdə günahım var. İndi o, Azərbaycana gəlmək istəyir. Onun da əzizləri Xocalıda şəhid olmalı idi. Heç olmasa, Xocalı əhalisi qarşısında bir dəfə öz sözünü deməliydi.

BAHAR MURADOVA: Mən deyilənlərlə razıyam. Təsadüfi deyil ki, bu xanım Ayaz Mütəllibovun adını çəkdi. Yəni ola bilər ki, bu xanım siyasi proseslərin dərinliklərində nə baş verdiyini bilir. Ümumiyyətlə, kənarda, sadəcə, müşahidəçi rolunu oynayan adi Azərbaycan vətəndaşı bəlkə də, siyasi proseslərin dərinliklərində nə baş verdiyini o qədər də bilmir. Ona görə də siyasətçilər məsələyə münasibət bildirərkən mütləq iqtidar, müxalifət məsələləri ortaya çıxır. Biz Azərbaycanda gedən siyasi proseslərə, Azərbaycanın siyasətindəki şəxslərin fəaliyyətinə doğru-düzgün qiymət verə bilməsək, şəraiti düzgün qiymətləndirə bilməsək, onda çıxış yolunu da tapa bilmərik. İstənilən dövlətdə gedən prosesləri siyasətçilər istiqamətləndirir, bu məsələləri siyasi partiyalar həll edir. Ona görə də bu məsələlərə diqqət yetirmək lazımdır.

Təkcə Azərbaycan xalqı üçün deyil, ümumiyyətlə, hər bir millətin nümayəndəsi üçün lazım olan bəşəri, mənəvi dəyərlər ki, var, əlbəttə, onlar ilk yerdə dayanmalıdır. Biz ötən on il ərzində nə etdiyimizə nəzər salmalıyıq. Hansı işləri görmüşük? Görməli olduqlarımızın müqabilində gördüyümüz işlər neçə faiz təşkil edir?

Mən o xanımın dedikləri ilə tam razıyam. Hesab edirəm ki, bu məsələyə, Xocalı soyqırımı məsələsinə Milli Məclis səviyyəsində yenidən qayıtmaq lazımdır. Çünki 1994-cü ildə sonuncu dəfə qərar qəbul edilərkən o dövrün reallıqları, düşüncə tərzi əsas götürülübdür. Biz bilirik ki, hadisələr çox sürətlə dəyişir. Müstəqil dövlət kimi möhkəmləndikcə, istənilən məsələnin həllinə yanaşma tərzi də dəyişir. Biz bu gün Xocalı soyqırımının və ona bənzər faciələrin beynəlxalq miqyasda tanınması üçün, Azərbaycan həqiqətlərini beynəlxalq təşkilatlarda, dünya siyasətini istiqamətləndirən ayrı-ayrı dövlətlərin yüksək orqanlarında lazımi formada səsləndirilməsi üçün çalışmalıyıq. Bu məsələyə yenidən qayıdılmalıdır. Xocalı soyqırımı zamanı, şəhid, əlil olmuş, itkin düşmüş insanlara verilən qiymətə bir daha qayıdılmalıdır. O hadisəni öz şüurunda yaşadan insanların, canlı şahidlərin özünə münasibətdə yeni yanaşma tərzi tapılmalıdır. Burada xocalılıların səsləndirdikləri fikirlərə münasibət bildirilməlidir.

SİYAVUŞ NOVRUZOV: Mən demək istəyirəm ki, partiya olaraq bizim bu barədə təkliflərimiz var. Şəhər, rayon təşkilatlarına göstərişlər verilib, tədbirlər planı hazırlanıb, Xocalı faciəsinin yad olunması, onun on illiyi ilə əlaqədar tədbirlər keçirilir. Yeni Azərbaycan Partiyasının rəhbərlik etdiyi Demokratik Alyans və Məşvərət Məclisi çərçivəsində də artıq bir sıra tədbirlər keçirilib və bundan sonra da müzakirələr aparılacaqdır. Xocalı faciəsi ilə bağlı sərgi təşkil olunubdur. Uşaqların çəkdiyi rəsm əsərləri var, onların sərgisini təşkil edəcəyik.

Bilirsiniz ki, faciənin on illiyi ilə əlaqədar xüsusi Fərman imzalanıbdır. Xocalı faciəsi hər il bir dəqiqəlik sükutla Azərbaycanın ərazisində yad olunur. Xətai rayonunda Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə abidə qoyulub, insanlar oranı yad edirlər, dövlət və hökumət nümayəndələri, o cümlədən siyasi partiyalar əklillər qoyur, ehtiramlarını bildirirlər.

Bilirsiniz ki, Martın 31-i azərbaycanlıların soyqırımı günü elan olunubdur. Bu həm də Xocalı faciəsi ilə bağlıdır. Hesab edirəm ki, biz bu cür məsələlərin müzakirəsini daha da artırmalıyıq. Milli Məclisdə faciənin siyasi qiyməti ilə yanaşı, orada əziyyət çəkmiş, şəhid olmuş insanların statusu ilə bağlı məsələyə yenidən baxmalıyıq.

APARICI: Ölkənin, millətin tarixində elə hadisələr, proseslər olur ki, orada iqtidar-müxalifət münasibətləri olmamalıdır. Xocalı soyqırımı məhz belə hadisələrdəndir. Torpaqlarımızın bir hissəsinin işğal altında qalması məhz belə proseslərdəndir. Biz hamılıqla çalışmalıyıq ki, 1992-ci ilin fevralında baş vermiş dəhşətli Xocalı soyqırımını beynəlxalq aləmdə, dünya dövlətlərinə tanıtdıraq. İşğal olunmuş torpaqlarımızı düşmən əlindən xilas edək. Hamılıqla buna çalışmalıyıq.