Bakı, 11 mart, AZƏRTAC

Qərbi Azərbaycan İcmasının sədri, Milli Məclisin deputatı Əziz Ələkbərli Qərbi Azərbaycan kəndləri ilə bağlı araşdırma aparıb. AZƏRTAC Əziz Ələkbərlinin “Qərbi Azərbaycan kəndləri” silsiləsindən növbəti yazısını təqdim edir.

Şorca kəndi Göyçə mahalının Çəmbərək rayonunda, Göyçə gölünün sahilində, Yelenovka-Zod dəmiryolunun, Yelenovka-Mixaylovka, Mixaylovka-Basarkeçər avtomobil yollarının kənarında yerləşir.

XIX əsrin ortalarına qədər kənddə ancaq azərbaycanlılar yaşamış, sonra onlar Basarkeçər bölgəsinə köçmüş, Rusiyadan sürgün edilmiş ruslar (malakanlar) kənd ərazisində məskunlaşdırılmışlar. Sonralar kəndin azərbaycanlı əhalisinin bir hissəsi geri qayıdıb və kənddə əsasən azərbaycanlılar, az sayda isə ruslar və ermənilər yaşamışlar.

İvan Şopen öz qeydlərində (1831) bu kəndi İrəvan əyalətinin Göyçə mahalının Şor Əli kəndi kimi yazıb, orada 140 nəfər (86 kişi, 54 qadın) azərbaycanlının yaşadığını göstərib.

1873-cü ilin statistik məlumatlarında İrəvan quberniyasının Yeni Bayazid qəzasının Göyçə gölü hövzəsi nahiyəsinin Nadejdino (Şorcalı) kəndi kimi siyahıya alınıb, kəndin Göyçə gölünün kənarında, Adatəpə burnunda yerləşdiyi və orada 311 nəfər (148 kişi, 163 qadın) rusun yaşadığı qeyd olunub.

1886-cı ildə İrəvan quberniyasının Yeni Bayazid qəzasının Məzrə nahiyəsinin Nadejdino (Şorcalı) kəndi kimi qeydə alınıb, kənddə 226 nəfər (103 kişi, 123 qadın) rusun yaşadığı göstərilib.

1904-cü ildə kənddə 329 nəfər, 1914-cü ildə 381 nəfər, 1916-cı ildə 280 nəfər, 1919-cu ildə 320 nəfər yaşamışdır.

Şorca adının etimologiyası ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Məsələn, akademik Budaq Budaqov və professor Qiyasəddin Qeybullayev yazırdılar ki, kənd XIX əsrin 40-cı illərində İrəvan qəzasındakı Aşağı Quylasardan qovulmuş azərbaycanlı əhalinin “Şorca” (yəni şoran yer) adlanan ərazidə məskunlaşması nəticəsində yaranıb. 1831-ci ilə aid mənbədə kəndin adının Şor Əli kimi verilməsi isə bizi məsələ üzərində bir qədər düşünməyə və toponimi peçeneqlərin şor//çor türk tayfasının adı ilə bağlamağa vadar edir.

Xatırladırıq ki, Şorca toponimi Qərbi Azərbaycanda təkcə Çəmbərək rayonunda müşahidə olunmur. Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunda da Şorca adlı kəndlər (Aşağı Şorca, Yuxarı Şorca) mövcud idi. Bundan əlavə, Dərələyəz mahalında Şorca kəndi olub. Qərbi Azərbaycanda böyük bir mahal da (Şörəyel) şor tayfasının adını daşıyırdı.

Unutmaq olmaz ki, türk xalqlarından biri də bu gün şorlardır və onların dili də şor dili adlanır. Şorlar hazırda daha çox Xakas, Şimali və Dağlıq Altay vilayəti ilə həmsərhəd olan Tom çayı ətrafında yaşayırlar. Hər halda faktdır ki, Cənubi Qafqazın tarixinə dair mənbələrdə VII əsrdən adı çəkilən şor//çor etnosu Azərbaycan türklərinin formalaşmasında yaxından iştirak etmiş, buradakı digər türk boyları ilə qaynayıb-qarışmışlar.

Şorca kəndində eramızdan əvvəl I əsrdə tikilmiş qalanın qalıqları, XVII əsrə aid alban kilsəsi, qədim oğuz qəbiristanlığının yeri son zamanlara qədər dururdu.

1919-cu ildə erməni quldur dəstələri kəndə hücum edərək əhalinin bir hissəsini qətlə yetirib, sağ qalanları qovub çıxarıb, var-dövlətlərini talan ediblər.

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra kəndin qaçqın əhalisi doğma yurda qayıdıb. 1922-ci ildə kənddə 6 nəfər, 1931-ci ildə isə 196 azərbaycanlı qeydə alınıb.

Bölgəyə ruslar köçürüldükdən sonra, XIX əsrin ortalarında kəndin adı dəyişdirilib Nadejdino qoyulsa da, sovet hökumətinin ilk illərində azərbaycanlı sakinlər Şorca adını bərpa ediblər. Həmin vaxt kəndin rus əhalisi artıq azlıq təşkil edirdi.

Şorca sovet hakimiyyəti illərində kənd Ağbulaq kənd sovetliyinin tərkibində idi.1970-ci ildə kənddə 880 nəfər, 1979-cu ildə 944 azərbaycanlı yaşayırdı.1988-ci ildə kənddə 1000 azərbaycanlı yaşayırdı ki, onlar da həmin il noyabrın axırlarında, bir neçə günün içində erməni quldurları tərəfindən sonuncu nəfərinə qədər qovulub çıxarıldılar. Həmin vaxt azərbaycanlı əhali ilə yanaşı, cəmi 20 rus və 3 erməni ailəsi yaşayırdı.

* * *

Şorca ərazisində kəndin coğrafiyası ilə bağlı maraqlı yer-yurd adları formalaşmışdır. Məsələn, Qara Quzey – Şorca kəndi yaxınlığında dağ adıdır. Onun başında çoxlu Oğuz qəbirləri var idi. Ada təpə – Şorca kəndinin şərqində, Göyçə gölündə yarımada idi. Bu, böyük dağ vaxtilə ada olmuşdu. Xanlıq – Şorca örüşündə, Şahdağ ətəyində yer adı idi.

Kənddə 1930-cu illərdə kolxoz qurulub, 1950-ci illərdə heyvandarlıq sovxozu yaradılıb. Əhali daha çox bağçılıq, arıçılıq və balıqçılıqla məşğul olub.

Kənddə orta məktəb, klub, kitabxana, rabitə şöbəsi, məişət xidməti emalatxanası, süd emalı zavodu, meteoroloji stansiya, tibb məntəqəsi, dəmiryol stansiyası da fəaliyyət göstərirdi. Həmçinin kərpic zavodu, xəstəxana, pendir zavodu və s. müəssisələr var idi. Şorca azərbaycanlı kəndi olduğu üçün ermənilər oradakı xəstəxana və pendir zavodunu mərkəzləşdirmə bəhanəsilə ləğv etmişdilər.