Qax, 11 aprel, Mustafa Dadaşov, AZƏRTAC

Azərbaycanın ən gözəl guşələrindən biri olan Qaxın çox qədim tarixi var. Burada hər daşın altında bir tarix yaşayır. Əsrarəngiz təbiəti olan bu diyar orijinal xüsusiyyətlərə malik tarix və mədəniyyət abidələri ilə də zəngindir. Hazırda rayon ərazisində dövlət qeydiyyatına götürülmüş 68 tarixi abidə mövcuddur.

AZƏRTAC xəbər verir ki, belə abidələrdən biri də inşa tarixi XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəllərinə aid edilən Ulu körpüdür. Dağlar qoynunda yerləşən İlisu kəndinə gedən yolda, Kürmük çayının üzərində salınan bu körpünün tikintisi üçün olduqca əlverişli yer seçilib. Şıltaq dağ çayının gətirdiyi coşqun sel-sulara mərdliklə sinə gərən bu körpü çayın yatağının daraldığı yerdə, sal qayalar üzərində inşa edilib.

Körpünün tikintisi ilə bağlı İlisu kəndinin ağsaqqalları, ziyalılar arasında müxtəlif rəvayətlər dolaşır. Kəndin ziyalısı Azər Qocayevin söylədiyi əhvalat bu baxımdan xüsusi maraq kəsb edir. Kənd sakini AZƏRTAC-ın müxbiri ilə söhbətində bildirib ki, Ulu körpünün çox maraqlı tarixçəsi var. Kənd ağsaqqallarının söylədiklərinə görə, bu körpünü inşa etdirən İlisu sultanı I Əli Sultan Kürmük çayının üzərində əvvəllər də bir neçə körpü tikdiribmiş. Lakin bu körpülərin heç biri sel sularının təzyiqinə davam gətirə bilməyib, dağılıb. Sultan fikirləşib ki, körpünü elə bir yerdə inşa etmək lazımdır ki, coşqun dağ çayının təzyiqinə davam gətirə bilsin. Kənd camaatını yığıb deyib ki, kim belə bir yer tapsa, muştuluq olaraq ona qiymətli bir hədiyyə verəcək. Rəvayətə görə, İlisu sakinlərindən Ömər adında bir el sənətkarı belə bir yeri tapır və gəlib bu barədə sultana xəbər verir. Əli Sultan onun dediyi əraziyə, yəni hazırda Ulu körpünün olduğu yerə gəlib baxır, çox bəyənir. Sultan verdiyi sözə əməl edərək, Ərtürgən dağını muştuluq olaraq Ömər ustaya bağışlayır. O vaxtlar insanların dolanışığı məhz bu dağlardan çıxırdı. Ərtürgən dağı da qoyun sürülərini, mal-qaranı otarmaq üçün İlisu kəndində ən bərəkətli yerlərdən biri hesab olunurdu.

Azər Qocayev bildirib ki, kənd sakinləri arasında indi də belə bir adət qalmaqdadır. Kənddə bir adama muştuluq olunanda, zarafatla deyilir ki, muştuluğa Ərtürgən dağını verdim sənə.

Kənd ziyalısının dediyinə görə, körpünün möhkəmliyinin əsas səbəbi məhz inşa yerinin düzgün seçilməsidir. O, özü dəfələrlə sel sularının körpünün üstündən aşıb keçdiyinin şahidi olub. Lakin körpüyə heç bir ziyan dəyməyib.

Çay daşı, əhəng məhlulu və bişmiş kərpicdən inşa olunan Ulu körpünün tikintisində deyilənlərə görə, inşaat materialı kimi yumurta sarısından da istifadə edilib. Dörd kərpic qalınlığındakı tağbəndin aşırımı 14,6 metrdir. Hörgüdə üfüqi və şaquli tikişlərin dəqiq bağlanması sayəsində körpünün tağbəndi vahid monolit konstruksiya təəssüratı yaradır. Körpünün gündoğana yönəlmiş fasadında tağbəndin əyrisi çayın axarı istiqamətində çəpinə kəsilərək, sanki bir qədər yumurlanmış forma alıb. Həmin zonada tağbənd həm dərinliyi istiqamətində, həm də aşırım boyunca ikiqat əyriliyə malikdir. Bu növ konstruksiyaların yüksək möhkəmliyi elmi cəhətdən də sübut olunub. Körpünün bu xüsusiyyəti onun güclü selə qarşı möhkəmliyini və dayanıqlığını təmin edir, suyun tağbəndin altından və dayaqların arasından daha sürətlə axıb getməsinə şərait yaradır.

Körpünün yan divarları daşdandır. Burada müxtəlif dövrlərdə aparılmış təmir işlərinin izləri aydın görünür. Kərpic tağbəndin üzərində kəsmə çaylaq daşından səliqə ilə hörülmüş divarın qalıqları nəzərə çarpır.

Ulu körpü ilə bağlı çox maraqlı xatirələr, rəvayətlər var. Rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyinin direktoru Mahir Əfəndi AZƏRTAC-ın müxbiri ilə söhbətində bu rəvayətlərdən birinin daha çox maraq doğurduğunu diqqətə çatdırıb. Deyilənlərə görə, 1844-cü ilin iyununda rus qoşunları kəndə hücum edərkən sonuncu İlisu hakimi Danyal Sultan əvvəlcə Ulu körpünü dağıtmaq fikrinə düşsə də, sonra bu fikrindən daşınıb. Körpünün dağıdılması, bəlkə də, rus qoşunlarının uğursuzluğuna səbəb ola bilərdi. Rus tarixçiləri Danyal Sultanın bu hərəkətinə heç cür qiymət verə bilməyərək, sadəcə təəccübləniblər. Ulu körpü İlisu sultanlığını düzənlik ərazilərlə birləşdirən yeganə körpü idi. Körpünün uçurulması kənd əhalisinin gediş-gəlişinə çətinlik yarada bilərdi. Ola bilsin ki, İlisu hakimi el sənətkarlarının yaratdığı bu nadir abidəni uçurmağa qıymayıb. Körpü dağılsa belə, rus qoşunlarının kəndi tutacaqlarına əmin olduğundan onu uçurmaqdan çəkinib.

Üç əsrdən artıq tarixə şahidlik edən Ulu körpü bu gün Qax rayonuna gələn yerli və xarici turistlərin ən çox üz tutduqları tarixi məkanlardan biridir. İsti yay günlərində Ulu körpünün yerləşdiyi ərazi həmişə insanlarla dolu olur. Çünki günün ən qızmar çağında belə, burada hava çox sərin keçir. 1980-ci ildə Ulu körpünün yaxınlığında, Kürmük çayının üzərində yeni, müasir körpü inşa edilib. Hazırda nəqliyyat vasitələri həmin körpünün üstündən hərəkət edir. Ulu körpüdə isə avtomobillərin hərəkəti qadağan olunub. Ona görə ki, ulu əcdadlarımızdan bizə yadigar qalan, neçə əsrdir ki, coşqun dağ çayının şıltaqlıqlarına sinə gərən bu nadir memarlıq abidəsi milli yaddaşımızın tərkib hissəsidir və onu qorumaq, gələcək nəsillərə olduğu kimi çatdırmaq hər birimizin borcudur.