Bakı, 25 iyun, AZƏRTAC

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunmazdan öncə Bakıda və bölgələrdə “Azərbaycana müstəqillik” şüarı altında genişmiqyaslı xalq
hərəkatı başlamışdı. Bu hərəkata rəhbərlik edənlərdən biri də görkəmli şairimiz Səməd Vurğunun nəslindən olan Mustafa bəy Vəkilov idi.

Cümhuriyyət tarixini araşdıran Əfqan Vəliyev Mustafa bəy Vəkilov haqqında tədqiqatlarında bir sıra maraqlı məlumatlar üzə çıxarıb. AZƏRTAC yazıçı-tədqiqatçının qeydlərini təqdim edir.

Mustafa bəy Nadir oğlu Vəkilov 1896-cı ildə Azərbaycanın Qazax bölgəsində dünyaya gəlib. Bakı gimnaziyasında təhsilini tamamladıqdan sonra 1912-ci ildə Moskvada hüquq fakültəsinə daxil olub. Tələbəlik illərində siyasi həyata atılıb, məmləkət məsələləri ilə yaxından maraqlanıb. Azərbaycanın ən mühüm məsələsinin azadlıq və müstəqillik olduğunu düşünən Mustafa bəyin siyasi dünyagörüşünün formalaşmasına əmisi Məmmədrza Vəkilov və Əlimərdan bəy Topçubaşovun böyük təsiri olub. O, azərbaycanlı tələbələrin Moskvada yaratdıqları tələbə birliyinə rəhbərlik edib.

1917-ci ildə məktəbi bitirən Vəkilov həmin ilin mart ayından etibarən fəal siyasi həyata atılıb. Aprel ayında Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında, Kiyevdə ukraynalı professor Qruşevekinin rəhbərliyi altında keçirilmiş milli azlıqların qurultayında, may ayında isə Rusiya müsəlmanlarının Moskva qurultayında fəal iştirak edib. Onun Bakıda çıxan qəzet və jurnallarda dövrün siyasi-ictimai hadisələri ilə əlaqəli çoxsaylı məqalələri dərc olunub.

Mustafa bəy Vəkilov 1917-ci ildə açılması nəzərdə tutulan Rusiya Dövlət Dumasına Azərbaycandan deputat seçilib. “Müsavat” partiyasının həmin il oktyabrın 21-31-də Bakıda keçirilən qurultayında partiyanın mərkəz idarə heyətinə üzv olub. Həmin qurultaydan sonra Məmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi altında “Azərbaycana müstəqillik” şüarı altında Bakıda və bölgələrdə genişmiqyaslı xalq hərəkatı başlayıb. Bu hərəkata rəhbərlik edənlərdən biri də Vəkilov idi. Yeniləşmə və milliyyətçilik hərəkatında xalqın da fəal iştirak etməsi müstəqilliyə qovuşmaq ümidlərini daha da artırır, Vəkilov kimi vətənsevərlərin bu hərəkatın önündə yer alması öz bəhrəsini verirdi.

1917-ci il noyabrın 13-də Tiflisdə yaradılmış Zaqafqaziya Komissarlığında daxili işlər komissarı A.İ.Çxenkelinin məsləhətçisi vəzifəsində işləyən Mustafa bəy Zaqafqaziya Seymində Müsəlman Fraksiyası tərkibində Azərbaycanı təmsil edib.

1918-ci il mayın 28-də Cümhuriyyətin elan edilməsindən sonra Daxili İşlər Nazirliyində işləyib, həmin il dekabrın 7-də isə Azərbaycan parlamentinə deputat seçilib. Həmçinin “Müsavat” partiyasının 1919-cu ilin noyabrında işə başlayan ikinci qurultayında yenidən partiyanın mərkəzi idarə heyətinə üzv olub.

Nəsib bəy Yusifbəylinin rəhbərliyi ilə qurulan ikinci hökumətdə daxili işlər nazirinin müavini vəzifəsinə təyin olunan (23 dekabr 1919) Mustafa bəy Vəkilov iki ay sonra daxili işlər naziri vəzifəsinə gətirilib. Cümhuriyyətin ən gənc naziri olan 23 yaşlı Vəkilov bu vəzifədə bir sıra mühüm işlər görüb.

Cümhuriyyətin bolşevik istilası nəticəsində süqutundan sonra - 1920-ci il aprelin 27-də əvvəlcə Tiflis şəhərinə, orada təqib edildiyi və həyatı təhlükə altında olduğu üçün sentyabrda İstanbula mühacirət edib. Mətbuatda vaxtaşırı çıxış edən Mustafa bəy Vəkilov İstanbulda “Yeni Kafkasya” (1923-1927), “Azəri Türk” (1928-1931), “Odlu Yurt” (1920-1930), “Azərbaycan Yurt Bilgisi” (1932) jurnallarında Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti və ictimai-siyasi həyatı ilə əlaqədar məqalələr yazıb. Parisdə fransızca nəşr olunan “Prometey” (1929-1938), rusca çap edilən “Kafkaz” (1932-1938), Almaniyanın Berlin şəhərində çıxan “Kurtuluş” (1934-1938) jurnallarında siyasi-ictimai mövzularda məqalələri dərc edilib.

Mühacir hökumətin fəaliyyətinə bir müddət Polşada davam etməsi barədə qərardan sonra Mustafa bəy Vəkilov da Məmməd Əmin Rəsulzadə və Mirzə Bala Məmmədzadə ilə birlikdə oraya getmişdi. Varşavada yaşayan Vəkilov “Prometey” təşkilatında siyasi idarə rəisinin müavini işləmişdi.

İkinci Dünya müharibəsi başladıqdan sonra Vəkilov Türkiyəyə qayıdaraq Ankarada yaşayıb. Mühacirətdəki Milli Azərbaycan hökumətinin fəal üzvlərindən olan Mustafa bəy, eyni zamanda, “Azərbaycan” və “Mücahid” jurnallarında siyasi və tarixi mövzularda məqalələrlə çıxış edib. Qürbətdə olsa da, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yaxından maraqlanar, Mirzə Ələkbər Sabir, Mikayıl Müşfiq və öz nəslindən olan məşhur şair Səməd Vurğunun kitablarını oxuyar, onların şeirlərini əzbərdən bilərdi. Qeyd edək ki, Xalq Cümhuriyyətinin qurucuları sırasında yer alan Vəkilovlar Cümhuriyyət parlamentində dörd deputatla təmsil olunan yeganə nəsildir.

Vətən qayıtmaq həsrəti ilə yaşayan, lakin bu arzusuna çata bilməyən Mustafa bəy Vəkilov 1965-ci il noyabrın 1-də Ankarada 69 yaşında vəfat edib.