SİYASƏT
Əliyev-Mişel-Paşinyanın beşinci Brüssel görüşünə sözardı
Budapeşt, 16 may, AZƏRTAC
Avropa İttifaqı Şurasının Prezidenti Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə bazar günü Azərbaycan və Ermənistanın rəhbərləri - İlham Əliyev və Nikol Paşinyan arasında keçirilən görüş danışıqların nəticələrinə görə hazırkı vəziyyətdə daha çox ümid vəd edən və informativ dərəcəsi baxımından ən məzmunlu olan bir hadisədir. İnformativ dedikdə həmin gün (və ya həmin gecə) Şarl Mişelin jurnalistlərin qarşısına çıxaraq səsləndirdiyi, sonradan mətn şəklində Konsiliumun saytında dərc olunan mətbuat üçün bəyanat nəzərdə tutulur.
Hazırkı görüş həmin formatda beşinci idi, mətbuatın qarşısında isə bizim xatırladığımız üç çıxış olub, həm də onlardan biri heç də gecəyarısı baş verməyib.
Mətbuatın qarşısına çıxan Mişelin hər kəlməsinin ekspertlər tərəfindən diqqətlə dinlənildiyi, bəyanatın mətninin saytda yerləşdirilməsinin səbirsizliklə gözlənildiyini xatırlamaq olar. Onlar bu və ya digər açar sözləri və bu kəlmələrin ifadə tərzini düzgün eşitdiklərinə əmin olmaq istəyirdilər, həmçinin mətni diqqətlə oxuyur, bəyanatın hər hərfini təhlil edirdilər. Bu dəfə də belə oldu, ekspertlər Mişelin hansısa “89 min” kvadrat kilometr sözlərinin mənasını dərhal anlaya bilmədilər. Saytda mətnin dərc olunmasını gözlədilər ki, rəqəmi düzgün eşitdiklərinə, bunun yanlış olmadığına əmin olsunlar. Saytda ilk dəqiqələrdən həmin rəqəmi gördükdə isə hamısı anlaşılmazlıq okeanına daldılar, yəni əgər Ermənistanın sahəsi əvvəlki kimi (29,8 min kvadrat kilometr) qalırsa, bu əlavə 3 min kvadrat kilometr nə deməkdir? Axı Cənubi Qafqaz “birisinin daha çox kəsdiyi zaman, digərinə daha az qalacağı” qaydasına uyğun piroqdur. Bizim üçün bu əlavə 3 min kvadrat kilometr haradan götürülüb və ən başlıcası, kimin ərazisi hesabına? Sonra həqiqət üzə çıxdı, məlum oldu ki, bu, sadəcə heç də az fırtınaya səbəb olmayan bir yazı səhvidir.
Bunu ona görə misal çəkdim ki, hər iki ölkədən olan (təkcə onlardan deyil) ekspertlər hər dəfə danışıqlardan dərhal sonra Şarl Mişelin jurnalistlərin qarşısına çıxmasını səbirsizliklə gözləyirdilər. Onlar mətbuat üçün bəyanatda liderlərin nə barədə danışdıqlarını, hansı nəticəyə gəldiklərini, hansı məsələlərdə hələ ki, mübahisələrin davam etdiyini və sairəni öyrənmək istəyirdilər.
Mən keçmişdə olmuş sensasiyaları xatırlayıram. Məsələn, ötən il mayın 23-də danışıqların ikinci raundundan sonra Şarl Mişelin nitqində erməni tərəfinin arzu etdiyi “prisoners of war” (“hərbi əsirlər”) yerinə, “detainees” (“saxlanılanlar”) sözü səsləndi. Xatirimdədir, biz “Qarabağın etnik erməni əhalisi” frazası ilə bağlı necə sevinirdik, halbuki erməni tərəfi ondan “Dağlıq Qarabağ xalqı” sözlərini eşitməyi gözləyirdi.
İndi də belə oldu: Şarl Mişel mətbuatın qarşısına çıxdı və bir çox məsələlərə aydınlıq gətirdi. Bəs bu dəqiqəyə bizim əlimizdə nə var?
Artıq əminliklə söyləmək olar ki, Ermənistan rəsmi olaraq (hələ ki, yalnız şifahi şəkildə, sənəd imzalamadan və parlamentdə ratifikasiya olunmadan) Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyır. İrəvan, həmçinin bunu Qarabağın ölkəmizin tərkibində olması şərti ilə tanıyır. Bu, çox mühümdür. Əgər Avropa İttifaqı Şurasının Prezidenti deyirsə ki, tərəflər erməni tərəfinin hər hansı spekulyativ bəhanə olmadan 1991-ci il Alma-Atı bəyannaməsinə sadiqliyi təsdiq etdilər (yəni, ermənilərin bəli, biz hər zaman Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyırıq və tanıyırdıq, lakin Qarabağ olmadan, belə ki, Qarabağ həmin vaxt artıq çıxmışdı bəhanəsi) və burada həmin ərazi bütövlüyünün özünün elan edildiyi sahə üzrə (bizim 86,6 min kvadrat kilometr və Ermənistanın 29,8 min kvadrat kilometr) dəqiqləşdirilməsi nəzərə alındıqda, bu o deməkdir ki, Ermənistan faktiki olaraq bəyan edir: “Qarabağ Azərbaycandır və nida işarəsi!”
Vəssalam! Bunun başqa izahı ola bilməz! Bu, artıq dönməz bir prosesdir.
Daha sonra. Şarl Mişelin bəyanatından belə çıxır ki, İrəvan Laçın yolunun girişində nəzarət-buraxılış məntəqəsi üzrə öz etirazını geri götürür. Bu da geri dönüşü olmayan bir hadisədir və Paşinyan indi bununla razıdır, çünki Şarl Mişelin bəyanatına əsasən, o, faktiki olaraq, Prezident Əliyevin burada, Brüsseldə 2021-ci il dekabrın ortalarında səsləndirdiyi Bakının təkliflərini qəbul edir. Konkret olaraq Azərbaycan Prezidenti NATO-nun qərargahında mətbuatın qarşısında çıxışı zamanı “Azadlıq” radiosunun müxbirinin sualına cavab verərkən, ilk dəfə sərhədin Laçın-Gorus sahəsində və Mehri keçidinin hər iki sonunda - Mehri-Zəngilan və Mehri-Ordubad sahələrində keçid rejiminin identikliyi (dəqiqliyi) ilə bağlı bəyanat vermişdi. Biz xatırlayırıq ki, o, bu zaman vurğulamışdı ki, hər iki variantdan biri bizi qane edir: ya hər iki tərəfdən gömrük olmadan, yaxud da həm Laçın, həm də Zəngəzur dəhlizində gömrük ilə.
Şarl Mişelin bəyanatında tərəflərin dəmir yolunun inşasına və Naxçıvana və Naxçıvandan keçməklə dəmir yolu xəttinin açılmasına, həmçinin onların Brüsseldəki Ümumdünya Gömrük Təşkilatına dəstək üçün müraciət etməsinə sadiqliyi barədə yer alan sözlər ondan xəbər verir ki, Zəngəzur dəhlizinin ən azı dəmir yolu seqmenti ilə bağlı artıq tərəflər arasında razılıq əldə olunub. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, yüklər Çindən Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycana göndəriləcək, sonra həmin Zəngəzur dəhlizi ilə dəmir yolu vasitəsilə Naxçıvana və daha sonra Muxtar Respublikanın ərazisindən Türkiyə və Avropaya yola salınacaq. Gələcəkdə isə təkcə yüklərin deyil, həm də sərnişinlərin daşınması həyata keçiriləcək. Bundan başqa, ola bilər ki, Ermənistandan İrana Naxçıvandan keçməklə dəmir yolu əlaqəsi olsun, yəni yəqin ki, söhbət Ermənistanın yüklərinin Culfa körpüsü vasitəsilə keçməsindən gedir. Bütün bunlar o deməkdir ki, əvvəla, Naxçıvan ərazisi Çin və Avropanı birləşdirəcək, ikincisi, Culfa vasitəsilə Ermənistandan İrana yol açılacaq.
Beləliklə, əgər Mişelin bəyanatının məhz bu hissəsində Ümumdünya Gömrük Təşkilatına istinad yer alıbsa, onda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Bakı İrəvanı sərhədin bu və ya başqa sahələrində keçid məntəqələrində nəzarət-buraxılış məntəqələrinin açılması üzrə təklifi qəbul etməyə vadar edib. Laçın sahəsində nəzarət-buraxılış məntəqəsi barədə məsələ artıq İrəvan tərəfindən qaldırılmamalıdır, çünki ehtimal edildiyi kimi, Ermənistan Azərbaycanın təklifini qəbul edir. Daha bir sensasiya var: əgər Mişel “keçmiş Dağlıq Qarabağ muxtar vilayəti” frazasını söylədisə, bu o deməkdir ki, dünya ictimaiyyəti artıq DQMV-nin muxtariyyətinin ləğvinin dönməz olduğunu tədricən qəbul etməyə başlayır, bunu başa çatmış fakt kimi qəbul edərək həmin statusun yerində nə olduğunu dəqiqləşdirmir. Heç bir “Arsax”, heç bir “DQR” yoxdur, əvəzində, “keçmiş Dağlıq Qarabağ muxtar vilayəti var” və orada “xalq” deyil, “etnik erməni əhalisi” yaşayır. Bu o deməkdir ki, dünya ictimaiyyəti artıq Qarabağın heç bir xüsusi statusu olmadığını və olmayacağını bilir, onun hazırkı yeganə statusunun isə (hər halda Avropa İttifaqının nəzərində) “keçmiş Dağlıq Qarabağ muxtar vilayəti” olduğunu söyləmək olar. Biz isə öz səylərimizi ikiqat artırmalı, dünya ictimaiyyətini tezliklə Azərbaycan Respublikasının Qarabağ iqtisadi rayonu haqqında danışmasına nail olmalıyıq. Bununla yanaşı, Bakı və keçmiş DQVM-nin etnik erməni əhalisi arasında dialoqa gəlincə, Şarl Mişelin bəyanatında “dünya ictimaiyyəti ilə əməkdaşlıq şəraitində” sözləri yer aldı. Təbii ki, ermənilərin sözdə ekspertləri bu frazanı yanlış şərh edəcəkdilər. Onlar həmin sözləri “dünya ictimaiyyətinin iştirakı ilə” şəklində təqdim etdilər. Halbuki Mişelin çıxışında və sonradan yayılan bəyanatında “participation” deyil, “in close cooperation with the international community” deyilir. Əməkdaşlıq və iştirak - bu kəlmələr müxtəlif mənalar daşıyır. Beləliklə, gözlərimizin önündə bu dialoqun “beynəlxalq mexanizmləri” haqqında daha bir qəbuledilməz tezis bizim üçün tarixə qovuşur. Burada bizim daha bir növbəti diplomatik qələbəmizi qeyd etmək olar.
Beləliklə, Brüsseldə hazırkı danışıqların yekunlarına görə aşağıdakıları qeyd etmək olar: Zəngəzur dəhlizi artıq üfüqdə görünməyə başlayır (doğrudur, avtomobil əlaqəsi üzrə məsələ hələ də həll olunmamış qalır); bundan başqa, Qarabağ Azərbaycandır və nida işarəsi - İrəvan artıq bunu faktiki olaraq bəyan edir. Eyni zamanda, Azərbaycanın hökumət orqanları ilə keçmiş Dağlıq Qarabağ muxtar vilayətinin sakinləri arasında dialoq məsələsi bütün hallarda Avropa İttifaqı tərəfindən bizim üçün əlverişli leksik məzmun kəsb edir.
Hazırkı görüşün nəticələri belədir. Gördüyümüz kimi, çox böyük tərəqqi var. Sülh sazişi imzalanacaqmı? Əlbəttə! Nə zaman? Tezliklə deyil. Artıq minimum üç yeni görüşün -Avropa siyasi birliyinin ikinci sammiti çərçivəsində iyunun 1-də Moldovanın Kişineu şəhərində, sonra Avropa siyasi birliyinin üçüncü sammiti formatında oktyabrda İspaniyanın Qranada şəhərində, daha sonra iyulda Brüssel formatında keçiriləcək yeni bir üçtərəfli görüşlərin anons edilməsi o deməkdir ki, sülh sazişinin tezliklə imzalanacağını gözləmək həddindən artıq böyük nikbinlik olardı. Sülh sazişi imzalanacaq və bizim şərtlərimiz əsasında imzalanacaq. Lakin bu, (mənim subyektiv fikrimdir) oktyabrdan əvvəl olmayacaq.
Bizə isə prosesləri diqqətlə izləməkdə davam etmək və diplomatiyamızın hər bir irəliləyişini qeydə almaq qalır.
AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri
Budapeşt