Bakı, 29 aprel, AZƏRTAC

Azərbaycan xalqı hər zaman bəşəriyyətə görkəmli şəxslər, tanınmış ədiblər, böyük sənətkarlar bəxş edib. Belə dühalardan biri də mütəfəkkir şair Nizami Gəncəvidir (1141-1209). Ensiklopedik biliyə malik olan, orta əsrlər Şərqinin ən böyük şairlərindən sayılan Nizaminin bütün əsərləri özündə müxtəlif elm sahələrini əhatə edir. Bu il dahi şairin anadan olmasının 880 illiyi Azərbaycanda yüksək səviyyədə qeyd olunur.

AZƏRTAC xəbər verir ki, bu fikirlər Bakı Dövlət Universitetinin “Qafqaz xalqları tarixi” kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru, professor, Əməkdar müəllim İradə Hüseynovanın “Nizami Gəncəvinin həmişəyaşar əsərləri: poeziya və elmin vəhdəti” məqaləsində yer alıb.

Məqalədə vurğulanır ki, Prezident İlham Əliyevin 2021-ci ilin Azərbaycanda “Nizami Gəncəvi İli” elan edilməsi haqqında Sərəncamı ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə, tariximizə, milli-mənəvi sərvətimizə, klassik irsə dövlət səviyyəsində dəstək verildiyini bir daha sübut edir. Ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycan tarixinə, elminə, təhsilinə, mədəniyyətinə, xalqımızın görkəmli şəxsiyyətlərinə hər zaman xüsusi diqqət yetirib və bu siyasətin məntiqi davamıdır ki, bu gün ölkə üzrə mütəfəkkir şairimizin irsini təbliğ edən silsilə tədbirlər həyata keçirilir.

Professor İradə Hüseynova məqalədə dahi Nizami Gəncəvinin əsərlərində Azərbaycan-türk amili, həmçinin tarixi hadisələri təsdiqləyən faktları araşdırıb, mütəfəkkir şairin beş poemadan ibarət “Xəmsə”sinin ayrı-ayrı əsərlərini təhlil edib. Alim yazır: “Nizami 1174-1175-ci illərdə “Xəmsə”nin ilk poeması olan “Sirlər xəzinəsi”ni qələmə almaqla didaktik poema janrını təkmilləşdirib. Əsərdə əsas ideya və mövzu olaraq ədalət və əmək mövzusu, dövrün mühüm ictimai-siyasi və əxlaqi məsələləri öz əksini tapıb. Nizami özünün türk (azərbaycanlı) olduğunu bir sıra əsərlərində, o cümlədən “Sirlər xəzinəsi”ndə təsbit edib. Məsələn:

Şivəm qərib görünsə rədd etmə, ey şəhriyar,

Azca nəvaziş görsə, qəriblikdən qurtular.

Bununla da Nizami fars şairlərinin arasında özünü qərib hiss etdiyini vurğulayır. Ümumiyyətlə, şair bütün yaradıcılığı boyunca “türk” sözünü yalnız müsbət mənada - gözəllik, qüvvət, paklıq, ağlıq və işıq anlayışları ilə eyniləşdirir. Nizaminin fikrincə, türklük gözəlliyin ən yüksək mərtəbəsidir:

Türk gözəli gülərkən qəndin qəlbi daralır,

Ceyranların gözündən gözlər sürməni alır”.

“Sirlər xəzinəsi”nin “Sultan Səncər və qarı hekayəsi”ndə isə türk hökmdarını ədalətli və vicdanlı olmağa çağırır. Nizamiyə görə, türk hökmdarları heç vaxt zalım və ədalətsiz olmamışlar, lakin Sultan Səncər belə deyildir. O, qəddarlığı və zülmkarlığı nəticəsində türk adına heç bir şərəf gətirmir. Ona görə də Nizami bir qarının dili ilə türk hökmdarı Sultan Səncəri ədalətsiz işlərinə görə tutarlı şəkildə ittiham edir:

Dağ kimi ucalmışdı bir zaman Türk dövləti,

Sarmışdı məmləkəti ədaləti, şəfqəti.

Sən yıxdın o şöhrəti, batıb getdi o ad-san,

Demək, sən türk deyilsən, yağmaçı bir hindusan.

Bu sətirlərdən aydın olur ki, Nizami Gəncəvi Sultan Səncərə müraciət edərək, bütün türk hökmdarlarının ədalətli olmasını arzulayır, onları türk düşüncəsinə və adət-ənənələrinə əməl etməyə, xalqla hörmətlə yanaşmağa, rəiyyətlə rəhmli davranmağa səsləyir. Eyni zamanda, şair Azərbaycanda bir türk dövlətinin mövcud olduğunu bəyan edir”.

Məqalədə Nizaminin milli kimliyi və əsərlərinin fars dilində yazılması kimi məsələlər şairin əsərlərindən gətirilən nümunələr əsasında araşdırılır.

Professor İradə Hüseynova qeyd edir ki, “Xəmsə”yə daxil olan “Xosrov və Şirin” poeması Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvana (1173-1186) ithaf olunub. Əsərin süjetinin əsasını Sasani şahı II Xosrov Pərviz (590-628) və onun həyat yoldaşlarından biri olan Şirin haqqında Şərqdə geniş yayılmış “Xosrov və Şirin” əfsanəsi təşkil edir. Bu mövzunu yazılı ədəbiyyata ilk dəfə Əbülqasım Firdovsi gətirib. Nizami əsərdə öz sələfini xatırlayır, lakin bu qədim tarixi mövzunu təkrarlamadığını, yeni üslubda işlədiyini vurğulayır:

Söylərkən o həkim bu xoş dastanı,

Çıxarıb içindən eşqi, fəğanı.

Altmış yaşındaydı yazanda bunu,

Saxlaya bilmirdi yayda oxunu.

Məqalədə diqqətə çatdırılır ki, Nizami Gəncəvi təkcə şair deyil, həm də alim və tədqiqatçı idi. O, qələmə almağa hazırlaşdığı mövzunu dərindən öyrənib, müxtəlif mənbələrə, şair və filosofların əsərlərinə müraciət edib. Bu baxımdan, “Xəmsə”nin üçüncü poeması olan “Leyli və Məcnun” da istisna deyil. 1188-ci ildə cəmi dörd ay müddətinə yazıb başa çatdırdığı “Leyli və Məcnun” dastanını yazmaq üçün böyük şair müxtəlif məxəzlərə müraciət edib, müqayisələr aparıb, yalnız bundan sonra işə başlayıb. Qeyd edək ki, Nizami Gəncəvi Şirvanşah Axsitanın “Leyli və Məcnun” mövzusunda fars dilində əsər yazdırmaq təklifini qəzəblə qarşılayıb. Bununla əlaqədar hisslərini poemada belə ifadə edib:

Qulluq halqasına düşdü qulağım,

Qan vurdu beynimə, əsdi dodağım.

Nə cürətim vardı ki, evdən qaçım,

Nə də gözüm vardı xəzinə açım.

Ömrüm viran oldu, solub-saraldım,

Bu əmrin önündə cavabsız qaldım.

“Xəmsə”yə daxil olan “Yeddi gözəl” poemasının mövzusu Sasani hökmdarı V Bəhramın həyatı ilə bağlıdır. “Leyli və Məcnun” əsəri kimi bu poemanın da mövzusu ilə bağlı uzun müddət axtarışlar aparılıb:

Dünyada nə qədər kitab var belə

Çalışıb əlləşib gətirdim ələ.

Ərəbcə, dəricə, yeri düşərkən

Buxari, Təbəri əsərlərindən,

Oxudum, oxudum, sonra da vardım,

Hər gizli xəzinədən bir dürr çıxardım.

Professor İradə Hüseynova yazır: “Yeddi gözəl” poemasında da Nizaminin türkə və türklüyə sonsuz məhəbbət və ehtiramını izləmək mümkündür. Məsələn, şair yeddi ölkəni təsvir edir ki, bunlardan üçü sırf türk ölkəsidir. Bu fakt onun türk milli mənsubiyyətini və türk xalqına böyük məhəbbət bəslədiyini sübut edir. Əsərdə gözəllərin dilindən danışılan əhvalatların ən yaxşıları da məhz Nizaminin türk gözəllərinin diliylə təqdim olunur”.

Məqalədə bildirilir ki, Nizaminin son və ən irihəcmli əsəri “İsgəndərnamə”dir. “Şərəfnamə” və “İqbalnamə”dən ibarət olan bu poemaya şair ömrünün xeyli hissəsini sərf edib və onu ölümündən bir qədər əvvəl bitirib. Nizami Firdovsidən sonra İsgəndər mövzusuna müraciət edən ikinci şairdir. Lakin Firdovsinin “Şahnamə” əsərində İsgəndər haqqında rəvayət həcmcə kiçikdir. Nizami isə “İsgəndərnamə” dastanı ilə sələfinin bu rəvayətini həm həcminə, həm də əhəmiyyətinə görə üstələyib. Bir məqamı da qeyd etmək lazımdır ki, xüsusən “İsgəndərnamə” əsərində biz Azərbaycan-türk coğrafiyasındakı toponimlərin sıralanmasını, əyalətlərin təsvirini görə bilirik. Əsərdə Nizami türk (qıpçaq) gözəllərini tərif etməkdən yorulmur.

Vurğulanır ki, Şərq xalqlarının müəllifləri də Nizaminin yaradıcılığına böyük maraq göstərib, onu ustad hesab edərək, sonrakı əsrlərdə onlarca “Xəmsə” yaradıblar. Beləliklə, Nizami özündən sonra bir məktəb qoyub. Nizaminin yaradıcılığı müsəlman Şərqinin görkəmli şairləri Hafiz Şirazi, Mövlana Cəlaləddin Rumi və Sədi Şirazi kimi sənətkarların yaradıcılığına təsir edib.

Məqalənin hazırlanmasında şərqşünas alimlər Aqafangel Krımski, Yevgeni Bertels, Ziya Bünyadov, habelə Məmməd Əmin Rəsulzadə, ədəbiyyatşünas alimlər İsa Həbibbəyli, Almaz Binnətova və başqa müəlliflərin əsərlərindən, xaricdə nəşr edilmiş kitablardan və digər mənbələrdən istifadə olunub.