Bakı, 30 may, AZƏRTAC

Laçın rayonunun Cicimli kəndi ərazisində, Məlik Əjdər türbəsi kimi tanınan memarlıq abidəsi öz dizayn və unikal memarlıq quruluşu ilə onu görənlərdə xoş təəssürat yaradır. Kəndin yüksək dağlıq ərazisində yerləşən türbənin, araşdırmalara görə XII–XIII əsrlərdə inşa edildiyi güman edilir. Abidə daim yerli əhali tərəfindən yüksək rəğbət və ehtiramla ziyarət edilib. Belə bir möhtəşəm abidənin kim tərəfindən tikilməsi, binanın nə kimi səbəblərlə bağlılığı barədə daim suallar yaradır. Türbə kimə məxsusdur? Məlik Əjdər kimdir?

AZƏRTAC AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun əməkdaşı Faiq İsmayılovun “Laçının Məlik Əjdər müəmması” adlı araşdırma məqaləsini təqdim edir.

Türbənin məlik ifadəsinin olması abidənin Qarabağ məliklərindən birinə aid olması ehtimalını yaradırdı. Araşdırma zamanı, məlum oldu ki, abidənin yarandığı dövrdə yəni, XII əsrdə Qarabağın dağlıq hissəsində ilk yaranan Xaçın Məlikliyi yerli alban hakimləri tərəfindən idarə olunub. Səfəvilər dövründə Qarabağ bəylərbəyliyinin, XVIII əsrin ortalarında isə Qarabağ xanlığının tərkibində olub. 1813-cü ildə Qarabağ xanlığının tərkibində Rusiyaya ilhaq olunub. Beləliklə, nə Xaçın Məlikliyinin yarandığı dövrdə, nə də ondan sonrakı dövrlərdə Xaçın Məlikliyinin hakimləri arasında Məlik Əjdər adlı şəxs olmayıb.

Abidənin kimə məxsusluğunu öyrənmək üçün onun memarlıq quruluşuna diqqət yetirməyin gərəkliliyi önə çıxdı. Tədqiqat zamanı abidənin müəyyən qədər arxaikliyi onun oxşar digər planlı türbələrdən seçildiyini ortaya qoyduğunu gördük. Azərbaycanın xatirə tikintiləri arasında mənşə etibarilə əlaqə olması memarlıq tarixində təsadüf edilən, daha doğrusu geniş yayılan bir hadisədir. Bu türbənin digər Azərbaycan türbələrindən fərqi onun məhz həcm quruluşunda, həm də daxili və xarici interyerində özünü büruzə verir. Bu fərq abidənin ali rütbəli şəxsə və ya şəxslərə aid olduğunu düşünməyə əsas verir.

Məlik Əjdər türbəsinin yuxarıya doğru əyilib dayanan prizmatik tutumu, parabolik biçimli günbəzi, divarların künclərində çubuğa bənzər incə sütuncuqları ilə həm daxili, həm də xarici interyeri köçəri çadırını xatırladır. Günbəzin parabolasının səthləri arasındakı künclər oyma çıxıntılar ilə işlənib. Abidəyə diqqət yetirdikdə memarlıq səciyyəsində ənənəvi səkkizbucaqlı türbələrdən uzaqlaşaraq, tamamilə fərdi bir memarlıq surətinin yarandığı görünür. Nəticədə abidənin ümumi görünüşü türklər arasında geniş yayılmış yurd tikintiləri (çadırları) quruluşuna uyğunlaşdırılıb. Deməli, türbədə uyuyan şəxs və ya şəxslər milliyyətcə türkdürlər.

Məlik Əjdər türbəsi monumental əsər olmayıb Azərbaycan xalq memarlığının – memarlıq folklorunun dəyərli bir örnəyidir. Bunu onun yığcam plan-məkan həlli, bölünməz tutumu, demək olar bəzəksiz daş kütlələrinin təbii gözəlliyi əks etdirir. Türbənin daha bir maraqlı xüsusiyyəti onun giriş qapısından yuxarı və giriş qapısının sağ və sol tərəflərində yonulmuş daş oymalardır. Bu daş oymaların hər birində öküz təsvirləri var. Son dərəcə ekspressiv vəziyyətdə rəsm edilmiş bu öküz təsvirləri abidənin bədii xüsusiyyətlərini daha da zənginləşdirilir və eyni zamanda, Azərbaycanda heyvan təsvirlərinin ehtimal ediləndən daha geniş yayıldığını göstərir.

Abidənin planı səkkizbucaqlı quruluşda olsa da, xaricdən həndəsi bir həcm kimi deyil, tamamilə başqa bir plastik şəkildə qavranılır. Türbənin divarları şaquli xətlərlə tikilməyib, divarların küncləri əyri xətlə işlənib, silueti yumşaq cizgilərlə çərçivələnib.

Türbənin istər bayır tutumu, istərsə də daxili məkanı bütöv olub, gövdəsi ilə örtüyü arasında keçid zonası demək olar ki, yoxdur. Onları bir-birindən yalnız qalınlığı künc çubuqlarına bərabər olan daş kəmərlər ayırır. İçəridə türbənin iç divar səthi 1,5 metr yüksəkliyəcən vertikal qalxır və sonra əyilmiş qabarıq səthə çevrilir. Döşəmə səthindən 7,5 metr yüksəklikdə divar səthindən bir az irəli çıxmış sadə profilli karnizin üzərində qurulmuş parabolik formalı günbəz interyeri örtür. İç divarın cənub hissəsində, giriş qapısı ilə üz-üzə dayaz kiçik mehrab taxçası var. İç divarlar üzərində müxtəlif təsvirləri olan suvaqla örtülü olub.

Türbənin iç döşəməsi ilə bayır kürsülüyünün səviyyəsi eynidir. Türbənin interyeri günbəzin əsasındakı dörd kiçik pəncərə ilə işıqlanır. Azərbaycanın səkkizbucaqlı türbələrində korpus adətən təmiz prizmatik həcm kimi görünür. Onlardan fərqli olaraq Məlik Əjdər türbəsinin səkkizüzlü korpusu qabarıq kəsik piramida formasındadır. Belə ki, onun bayır həcminin üzləri yuxarıya doğru əyilərək iç karnizlə bir səviyyədə olan sadə karnizlə qapanır. Bu, Azərbaycan memarlığının ən böyük nailiyyətlərindən biridir.

Türbənin inşasında onun həcm planına və dizaynına xüsusi diqqət yetirilməsi, türbənin önəmli bir şəxsə və ya şəxslərə (hakim, komandan və s.) məxsusluğu haqqında fikir söyləməyə əsas yaradır. Amma burada önəmli məsələ türbədəki qəbirdə uyuyan şəxsin kimliyidir. Bu müəmma hələ ki, öz həllini tapa bilmir.

Məlik Əjdər türbəsinin üzərində kitabə olmadığından, onun nə vaxt və kim tərəfindən inşa edildiyini təyin etmək çətindir. Məlik Əjdər türbəsini görmüş İ.Şeblikin bu binanın səlcuqlular dövrünə aid olduğunu qeyd edir. Bu da onun tarixini təxminən XII əsrə yaxud XIII əsrin əvvəllərinə apardığını qeyd edir. Abidənin texniki quruluşu və tarixçinin qeydləri bizim ehtimallarımızı təsdiqləyir. Deməli, abidə XII-XIII əsrlərdə səlcuqlular dövründə tikilib. Lakin 2013-cü il noyabrın 12-də “livejournal.com” saytında dərc edilən bir məqalə bizim qənaətlərimizi alt-üst etdi. Məqalədə Qaraqoyunlu dövlətinin yaradıcısı və hakimi Qara Yusifin Məlik Əjdər türbəsində dəfn edildiyi iddia olunur. https://vahemart.livejournal.com/225997.html

Məqalədə göstərilir: “Əminliklə qeyd edirəm ki, məqbərədəki Qaraqoyunlu dövlətinin başçısı, xalq arasında Məlik Əjdər kimi tanınan Qara Yusifin məzarıdır... Məlik Əjdərin məqbərəsi yonulmuş sarımtıl əhəngdaşı ilə tikilib. Quruluş daxili tərəfdən dairəvi, xaricdən isə səkkizbucaqlıdır. Ön qapı (giriş qapısı) binanın şimal tərəfində yerləşir. Girişin (qapının) sağında ərəb əlifbası ilə “Yusif” yazısı var. Əgər doğurdanda Cicimli türbəsindəki Qara Yusifin qəbiridirsə o zaman bu məlumat Məlik Əjdər türbəsinin XII-XIII əsrlərdə tikilməsi versiyasının üzərindən xətt çəkir. Çünki Qara Yusifin hakimiyyət dövrü XV əsrə təsadüf edir.

Yazıda Qara Yusifin xalq arasında Məlik Əjdər kimi tanınması qeyd edilsə də, lakin Qaraqoyunlu dövlətinin başçısı Qara Yusifin Məlik Əjdər kimi də tanınması barədə tarixi mənbələrdə məlumata rast gəlinmir. Qara Yusif Qaraqoyunlu “türkman” adlanan etnik qrupa mənsub tayfa birliyinin 3-cü başçısı (1389-1420), Qaraqoyunlu tayfasından olan II Sultan (1413-1420) və Qaraqoyunlu dövlətinin yaradıcısı olub.

1410-cu ildə Qara Yusif Təbriz yaxınlığında keçmiş müttəfiqi Sultan Əhmədi məğlub edərək Cəlairi dövlətinə son qoydu və mərkəzi Təbriz şəhəri olan Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətini yaratdı. Qarabağın Qaramanlı tayfaları Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olaraq bu dövlətin siyasi tarixində əhəmiyyətli rol oynadılar. Bu dövlətin tərkibinə Qarabağ, Cənubi Azərbaycan, Şərqi Anadolunun bir hissəsi, Ərəb İraqı və Əcəm İraqı daxil idi. Artıq imperatorluğa çevrilmiş bu dövləti qorumaq üçün ciddi səy və bacarıq tələb olunurdu.

Regionda Qaraqoyunlu dövlətinin ən güclü düşməni Xorasanda qərar tutan Teymuri hökmdarı Şahrux idi. 1419-cu ildə Qara Yusif böyük ticarət əhəmiyyəti olan Sultaniyyə və Qəzvini tutdu. Qaraqoyunluların şərqə irəliləməsi Şahruxu qəti tədbirlərə əl atmağa sövq etdi. O, 1420-ci ilin yayında 200 minlik qoşunla Azərbaycana tərəf hərəkət etdi. Qara Yusif Şahruxu məğlub edəcəyinə əmin idi, lakin o ağır xəstəlik keçirirdi. Xəstə olmasına baxmayaraq Qara Yusif Şahruxla döyüşməyə qərar verdi.

Qaraqoyunlu qoşunu Təbrizin cənub tərəfindəki Ucanın şimal-qərbində yerləşən Saidabad kəndinə gələn zaman Qara Yusifin xəstəliyi daha da ağırlaşmışdı. O, Saidabad kəndində 1420-ci il noyabrın 13-də 65 yaşında vəfat etdi. Beləliklə, Sultan Şahruxla gözlənilən döyüş baş tutmadı.

Bəzi mənbələrə görə Qara Yusifin nəşi oğlu Cahanşah tərəfindən Ərcişə aparılaraq Qara Yusifin atasının yanında dəfn olunduğu bildirilir. Əgər doğurdan da bu belədirsə, o zaman Məlik Əjdər türbəsindəki məzarın kimə məxsusluğu müəmma doğurur. Cahanşah düşmənlərindən ehtiyatlanaraq Qara Yusifin cənazəsini yolüstü Məlik Əjdər adı altında Cicimlidə dəfn edibsə, o zaman abidənin tikilmə tarixi şübhə altına alınır. Bununla da, müxtəlif dövrlərdə yazılmış onlarla tədqiqat əsəri öz əhəmiyyətini itirir.