Naxçıvan, 31 mart, Rauf Kəngərli, AZƏRTAC

1918-ci ildə qaniçən erməni generalı Andranik Ozanyanın Naxçıvana hücumları, soyqırımı törədib Zəngəzurdan Şuşayadək olan əraziləri ələ keçirmək üçün etdiyi vəhşiliklər heç zaman unudulmayacaq. Onun dəstəsi Naxçıvanda o zaman ilk soyqırımını Culfa rayonunun Yaycı kəndində törədib. Erməni qaniçənlər kəndin əhalisini qılıncdan keçirib, qadın, qoca və uşaqları Arazın qanlı sularında boğublar. Həmin vaxt Naxçıvana köməyə gəlmiş Türk ordusunun da yardımı ilə igid nehrəmlilər kəndin ətrafında qaniçən daşnaklara divan tutub. Rüsvayçılıqla məğlub olmuş Andranikin dəstələri geri qaçmağa məcbur olub. Geri çəkilərkən arxada viran etdikləri 18 Naxçıvan kəndi qalıb.

AZƏRTAC-ın Naxçıvan bürosuna müsahibəsində bu sözləri muxtar respublikanın Babək rayonunun Nehrəm kənd sakini, 90 yaşlı Mehralı Cəfərov deyib.

Ermənilər həmişə çörəyimizi yeyib, ancaq həmişə də bizə xəyanət ediblər

Nehrəm kəndinin tanınmış ağsaqqallarından olan, uzun illər tarix müəllimi işləyən Mehralı müəllim atası Cəfər kişinin həmin hadisələr barədə danışdıqlarını bu gün də yaxşı xatırlayır. O, 103 il ömür sürmüş Qənbərəli Əlirzayevin də dediklərini bizimlə bölüşdü. Qənbərəli Əlirzayev deyərdi ki, Nehrəmdə Bağırsaqdərə deyilən yerdə o vaxt qoyun saxlayırdılar. Bir gün günorta vaxtı Camaldın kəndi tərəfdən gələn silahlı bir atlı ona yaxınlaşıb süd istəyib, o da bir patıl (çobanların süd sağdığı qab) süd sağıb verib. Heybəsindən çıxardığı kifsəmiş kökəni patıldakı südə doğrayıb yeyən atlının erməni olduğunu bilən gənc həmin gecəni uzaqdakı bir mağarada keçirib. Səhər tezdən onu çağıran kəndliləri ilə Bağırsaqdərəyə gələndə qətl edilmiş 7 nəfərin meyiti ilə rastlaşıblar. Burada öldürülən nehrəmlilərdən 3-ü qadın, 3-ü kişi, biri isə onun üç aylıq körpə qardaşı olub. Ermənilər Qənbərəlinin qardaşı Gəncəlini yaralasalar da, o, ölməyib, sonra onu evə aparıb türkəçarələrlə müalicə edib sağaldıblar.

Andranikin dəstəsinin 60 nəfərədək silahlısı əliyalın nehrəmlilər tərəfindən əsir alınıb

Mehralı müəllim sözlərinə davam edərək deyib: “O zaman milli komitənin katibi olmuş Mirzə Bağır deyərdi ki, bir gün sübh tezdən Andranikin dəstəsi Nehrəmə hücum edib. Nehrəm əhalisini top və pulemyot atəşinə tutublar. Atışmanın səsi Naxçıvan şəhərinədək gəlirmiş. Nehrəm əhalisi güclü müqavimət göstərib. Andranikin dəstəsi böyük tələfat verib. Lakin ermənilər Nehrəm arxı yanındakı evlərə od vurub yandırıblar. Naxçıvandan köməyə gələn Hacı Heydərlə Məşədi Heydərin adamları erməni dəstələrini yarıb Nehrəmə daxil olublar. Andranikin dəstəsindən 60 nəfərə yaxınının nehrəmlilər tərəfindən əsir alınması xəbəri böyük bir coşqu ilə qarşılanmışdı”.

Nehrəmdə ac qalan daşnak generalı və Nehrəm arxında məhv edilən qaniçənlər

Həmin acılı günlərin digər bir şahidi Heydərqulu Həsənov deyib ki, o vaxt ermənilər Nehrəm dağındakı “Taharın düzü” deyilən yerdən də Nehrəmə hücum ediblər. Andranik öz quldur dəstəsi ilə kənddə Hacı Qənbərin həyətinə girir. Həyətdəki sıx ağaclıqda arxayınlıqla oturub yemək yeməyə başlayırlar. Nehrəmlilər də hər yerdə pusquda adamlar qoyublarmış. Nehrəmli ağsaqqal, həm də sərrast tüfəng atan Müslüm Vəliyev Hacı Əlinin bağında gözləyirmiş. Ermənilər Müslümün adını əvvəlcədən eşitmişdilər. Deyilənə görə, Andranik Müslümə sifariş göndərir ki, bizə bir xidmətçi göndər yemək hazırlasın. Erməni Hacı Qənbərin daxmasının arxasından başını çıxarıb həmin sözü bir də təkrar edərkən Müslüm güllələri onun ağzına doldurur. Bunu gözləməyən ermənilər pərən-pərən düşüb həyətdən qaçırlar. Bu vaxt Nehrəm arxında həmin ermənilərin bir qismini məhv edirlər.

“Nehrəmdə erməni qəsbkarlarına qarşı inadla müqavimət göstərmiş Müslüm Vəliyev, Müseyib, Nazimin oğlu Məşədi Ələsgər, Sadıq, Mirzəməmməd, Bağır, Niftalı, Abdulla, Sənəm oğlu Əli, Muxtər Sadiqov, Qulu oğlu Məhəmməd, Səfərli, Fətəli, Kərəm, Heydərqulu Həsənov və başqalarının igidliyi bu gün də yaxşı xatırlanır”, -deyən Mehralı müəllim qeyd edib ki, ermənilərə qarşı döyüşlər gedərkən kənd ağsaqqallarından Hacı Mehdi, Kərbəlayı Muxtar, Müslüm, Kazım kənddəki qadın və uşaqların ayrıca evlərə yığışmasını məsləhət görüblər. Belə də ediblər. Onların toplaşdığı Kərbəlayı Bağırın, Nemət Məmmədovun, Hacı Əliqulunun, Kərbəlayı Muxtarın, Hüseynin, Hacı Abbas bəyin evlərinin hər birinə iki pud neft də qoyublar ki, birdən ermənilər kəndi ələ keçirsə, evlərə neft töküb arvad-uşaq qarışıq yandırılacaq ki, cəlladların əlinə keçməsinlər. Bax ermənilərə qarşı o zaman belə savaşıblar. Həmin vaxt Nehrəmdə cəmi 2 top olub. Onlardan da biri xarab imiş, mərmi atmırmış. Nehrəmlilər o biri topun yerini tez-tez dəyişib Türk ordusundan köməyə gəlmiş Yavərin yardımı ilə elə atırdılar ki, onların bir neçə topu varmış kimi ermənilərdə vahimə yarada bilsinlər.

Nehrəmli Kərbəlayı Muxtarın hədələrindən qorxan Andranik Vedi və Zəngəzur tərəfdə 1800 azərbaycanlını öldürməkdən çəkinib

Erməni quldurlarının Nehrəmdə, eləcə də bütün Naxçıvanda çoxlu azərbaycanlını öldürdüyünü, xeyli maddi zərərlər verdiklərini, bununla bərabər layiqli cavablarını da aldıqlarını vurğulayan Nehrəm kəndinin 90 yaşlı ziyalısı bildirib ki, Andranik kənddəki İmamzadə ziyarətgahı tərəfdən hücuma keçərkən kəndin ağsaqqallarından Kazımın çağırışı ilə nehrəmli gənclər onlara qarşı inadla, son nəfəsədək döyüşüblər. Onların əksəriyyətini silahı belə olmayıb. Danışırdılar ki, təkcə indiki Cəlil Məmmədquluzadənin Nehrəmdəki Xatirə Muzeyinin həyətində min nəfərə qədər erməni qulduru məhv edilib. Bir də onu da deyirlər ki, Andranik Nehrəmdə məğlub olandan sonra Vedi və Zəngəzur tərəfdə 1800 nəfər azərbaycanlını tutur. Bunu eşidən o zamankı Nehrəmin qlavası Kərbəlayı Muxtar Andranikə sifariş göndərir ki, əgər o adamların birinin burnu qanasa, əlindəki erməni əsirlərinin birini də salamat buraxmayacaq. Və istədiyinə də nail olur, həmin azərbaycanlıları azad etdirir.

Şairə nənə Sona xanım: Hay ilə gəlmişdi huyuna çatdı

“Bu gün, sözün əsl mənasında, hər tərəfdən iflasa uğramış erməni daşnakları 102 il əvvəl Nehrəm ətrafında da əzilib-qovulublar. Bu gün ərazi bütövlüyümüzün qorunması üçün canından keçmiş bütün şəhidlərimizin, eləcə də Nehrəmin müdafiəsində igidlik göstərmiş bütün insanların ruhunun şad olmasını diləyirik”, – deyən Mehralı müəllim söhbətini şairə nənəsi Sona xanımın Nehrəm zəfəri ilə bağlı dediyi şeirlə tamamlayıb:

Müslüm durub Hacı Əlinin bağında,

Müseyib sağında, Sadıq solunda,

Qırıb tökür İmamzadə dalında.

Yeri ha, yeri ha, köpək əndiri,

Nehrəmlilər göydən quşu endiri.

Yavər də topunu durmadan atdı,

Andranikin qoşunu yan-yana yatdı,

Hay ilə gəlmişdi huyuna çatdı.

Yeri ha, yeri ha, köpək əndiri,

Nehrəmlilər göydən quşu endiri.

Ərəzində Səməd, Nehrəmdə Müslüm,

Hücuma keçdilər hamıdan üstün,

Andranikin qoşunun etdilər təslim.

Yeri ha, yeri ha, köpək əndiri,

Nehrəmlilər göydən quşu endiri.