Bərdə, 29 oktyabr, Tahir Ağaməmmədov, AZƏRTAC

Azərbaycanda əhalinin etibarlı ərzaq təminatı dövlətin iqtisadi siyasətinin başlıca istiqamətlərindən biridir. Kənd təsərrüfatının əsas istiqaməti olan taxılçılıq bu sahədə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki taxılçılıq əhalinin çörək və çörək məmulatlarına olan tələbatını ödəməklə yanaşı, həm də heyvandarlığın qüvvəli və qaba yemə tələbatının ödənilməsində mühüm rol oynayır. Odur ki, ərzaq təhlükəsizliyinin təminatında əsas strateji sahə olan taxılçılığın inkişafı daim dövlətimizin diqqət mərkəzində saxlanılır.

Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Xosrov Musayev AZƏRTAC-ın bölgə müxbirinə müsahibəsində taxılçılıqda yüksək məhsuldarlığa nail olmaq üçün önəm verilməli məqamlara toxunub.

Mütəxəssis deyib ki, aqrar elmin qarşısında duran əsas məsələ intensiv texnologiyanı tətbiq etməklə, yəni vahid əkin sahəsindən məhsuldarlığı artırmaqla əhalinin taxıl və taxıl məhsullarına tələbatının tam ödənilməsinə nail olmaqdır. Prezident İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2018-ci ilin doqquz ayının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasında mövcud əkin sahəsindən daha çox məhsul əldə etmək üçün iri fermer təsərrüfatlarında tətbiq olunan texnoloji prosesin bütün təsərrüfatlara yaymağı tövsiyə edib.

Taxılçılıqda yüksək məhsuldarlığa nail olmaq üçün növbəli əkin sisteminin tətbiqi, yüksək reproduksiyalı, yerli şəraitə uyğun toxumlardan istifadə, becərilmə texnologiyasında aqrotexniki qulluq işlərinin düzgün yerinə yetirilməsi, suvarma, yemləmə gübrələrinin verilməsi, alaqlarla və zərərvericilərlə mübarizə tədbirlərinin vaxtında və keyfiyyətlə həyata keçirilməsi əsas şərtlərdir. Ölkəmizin əlverişli təbii iqlim şəraiti payızlıq taxıldan 60-70 sentner/hektar və daha çox məhsuldarlıq əldə etməyə imkan verir.

Torpağın səpinə hazırlanması

Yüksək məhsul alınmasında əsas amillərdən biri torpağın münbitliyinin artırılması, şumun vaxtında və keyfiyyətlə aparılmasıdır. Taxıl əkiləcək sahədə növbəli əkinə ciddi əməl olunmalıdır. Taxılın, əsasən, kartof, tərəvəz, bostan, çoxillik otlar və sair bitkilərdən sonra əkilməsi məqsədəuyğundur. Eyni sahədə 2-3 ildən artıq taxıl əkilməsi məsləhət deyil. Çünki hər hansı bir bitkini eyni yerə uzun müddət əkdikdə orada ona lazım olan qida ehtiyatı tükənir, digər tərəfdən xəstəlik və zərərvericilərin miqdarı artır. Nəticədə bitkinin məhsuldarlığı aşağı düşür.

Taxıl əkiləcək sahələr iyul-avqust aylarında 28-30 santimetr dərinlikdə şumlanmalı, oktyabr ayında səpinqabağı malalanma işləri aparılmalıdır. Payızlıq taxıl əkini sahələrindən yüksək məhsul götürmək üçün gübrələmənin əhəmiyyəti xüsusilə önəmlidir. Əkin sahələrinə mineral gübrələrin düzgün verilməsi bitkilərin normal böyüməsinə və inkişafina şərait yaradır, onların xəstəliyə, şaxtalara və quraqlığa davamlığını artırır. Bu baxımdan səpindən qabaq şum altına hektara 350-400 kiloqram superfosfat gübrəsi, 20-30 ton üzvi gübrə verilməlidir.

Hazırda Azərbaycanda əkilən dənli bitkilərin əsas hissəsini intensiv sortlar təşkil edir. Bu sortların qida maddələrinə yüksək dərəcədə tələbkar olduğunu nəzərə alaraq, gübrə normalarını nizamlamaq son dərəcədə vacibdir. Torpağa üzvi və mineral gübrələrin verilməsi qida maddələrinin balansını nizamlamaqla torpaqda gedən mikrobioloji proseslərin fəallaşmasına da səbəb olur. Təcrübələr göstərir ki, fosfor və kalium gübrələrinin illik normasının şumaltına verilməsi daha məqsədəuyğundur. Azot gübrəsini isə başqa gübrələrdən fərqli olaraq torpaqda və suda asan həll olduğu üçün erkən yazda, hər hektara 200-250 kiloqram ammonium şorası verilməsi məsləhətdir.

Səpinin vaxtında və keyfiyyətlə aparılması taxılçılıqda həlledici mərhələdir

Səpin taxılçılıqda ən vacib məsələlərdən biridir. Səpinin keyfiyyətli aparılması üçün sahə yaxşı malalanmalı və hamar olmalıdır. Taxıl səpini oktyabrın 20-dən noyabrın ortalarınadək hektara 220-230 kiloqram toxum olmaqla həyata keçirilməlidir. Gecikmiş səpinlərdə səpin norması 10-15 faiz artırıla bilər. Səpin zamanı dərmanlanmış, yüksək reproduksiyalı, yerli şəraitə uyğun toxumdan istifadə edilməlidir. Toxumlar torpağa elə dərinlikdə basdırılmalıdır ki, onlar rütubət, istilik və hava ilə normal təmin oluna bilsinlər. Normal rütubətli və yaxşı becərilmiş torpaqlarda toxumlar 5-6 santimetr dərinlikdə basdırılmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, toxum torpaqda dayaz basdırıldıqda taxılın kök sistemi torpaqla zəif əlaqədə olur və kök yatması baş verir. Bu isə böyük məhsul itkisinə səbəb olur.

Elm və qabaqcıl təcrübənin nəticələri göstərir ki, dənli taxıl bitkilərindən yüksək və keyfiyyətli məhsul almaq üçün bu bitkilərin becərilməsində mütərəqqi və səmərəli texnologiyalardan istifadə etmək lazımdır. Bu texnologiyanın əsas və başlıca elementlərindən biri dənli taxıl bitkilərinin səpin üsullarıdır.

Aparılan təcrübələr göstərir ki, payızlıq taxılların tirəli səpin üsulu ilə səpilməsi adi cərgəvi üsulla səpindən daha yaxşı nəticə verir. Bu üsulla əkin zamanı toxuma 40-50 faiz, suvarma suyuna 30 faiz qənaət olunur. Həmçinin torpaqda nəmlik uzun müddət qalır, verilən gübrənin səmərəliliyi artır, bitkilərin azotu mənimsəməsi yüksəlir, xəstəlik və zərərvericilərin inkişafı üçün qeyri-əlverişli şərait yaranır, fermerin əməyi yüngülləşir, əkin xərcləri azalır. Adi səpin üsulu ilə müqayisədə tirə üsulu ilə becərmə zamanı məhsuldarlıq 20-30 faiz yüksək olur.

Suvarmanın 8-10 gün gecikdirilməsi məhsulun 25-30 faiz azalmasına səbəb olur

Payızlıq dənli bitkilərdən yüksək məhsul götürülməsində mühüm şərtlərdən biri də vegetasiya suvarmasıdır. Səpindən sonra dəmyə olmayan sahə mütləq suvarılmalıdır. Torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq vegetasiya dövründə üç-dörd dəfə suvarılma aparılmalıdır. Qışı yağıntılı keçən illərdə fevralın üçüncü, yaxud martın birinci ongünlüyündə birinci vegetasiya suvarılmasına başlamaq məsləhətdir.

Payızlıq taxıldan az məhsul götürülməsinin başlıca səbəblərindən biri suvarmanın vaxtında aparılmamasıdır. Suvarmanın 8-10 gün gecikdirilməsi məhsulun 25-30 faiz azalmasına səbəb olur. Suvarma erkən səpin aparılmış sahələrdə başlanmalı və qısa müddətdə başa çatdırılmalıdır.

Bəzi təsərrüfat rəhbərləri cüzi miqdarda, yəni 15-20 millimetr yağıntı ilə kifayətlənərək suvarmanı dayandırırlar. Taxıl isə bundan xeyli artıq rütubət tələb edir. Deməli, yağıntılar az olanda suvarmanı davam etdirmək məhsuldarlığı artırmaq deməkdir. Ümumiyyətlə, vegetasiya dövründə torpaqda olan nəmliyin miqdarına nəzarət etməklə, onun tarla rütubət tutumunun 70-75 faizdən aşağı düşməsinə yol verilməməlidir.

Suvarma suyu ilə birlikdə bitkilərə peyin şirəsi verilməsi yaxşı nəticələrə gətirib çıxarır. Bu, bir çox fermer təsərrüfatlarında sınaqdan keçirilib. Suvarmanın belə təşkilinə ciddi diqqət yetirilməlidir.

Alaq otları məhsuldarlıqla yanaşı, keyfiyyəti də aşağı salır

Alaqlar mədəni bitkilərin, o cümlədən payızlıq buğdanın məhsuldarlığını məhdudlaşdıran amillərdən biridir. Alaq otları məhsuldarlığı aşağı salmaqla yanaşı, məhsulun keyfiyyətini də pisləşdirir.

Yazda taxıla qulluq işlərindən biri də alaqlara qarşı kimyəvi mübarizədir. Bu məqsədlə dövlət qeydiyyatından keçmiş kimyəvi preparatlarından istifadə edilməsi tövsiyə edilir. Hazırda birləpəli alaqlara (yabanı vələmir və sair) qarşı əsasən Puma Super və Topik herbisidləri geniş istifadə edilir. Puma Super herbisidi hektara 0,8-1,0 litr, Topik herbisidi isə hektara 0,35-0,40 litr hesabı ilə verilir. Bu herbisidlərin göstərilən miqdarı 250-300 litr suda həll edilərək, yazda payızlıq buğdanın kollanma mərhələsində sahələrə çilənməlidir. Əks halda onun səmərəsi az olar.

Taxıl əkinlərində yayılmış ikiləpəli alaqlara (adi turpəng, çöl gülü, çöl qanqalı, çöl sarmaşığı və sair) qarşı 2,4-D herbisidinin amin duzu hektara 1-1,2 kiloqram, Lintur herbisdi 0,150-0,180 kiloqram, Qran Star herbisidi isə 0,018 kiloqram hesabı ilə verilir. Fermer təsərrüfatında aparılan təcrübələr göstərir ki, Topik və Lintur herbisidlərinin qarışdırılaraq bir dəfəyə verilməsi iqtisadi cəhətdən daha səmərəlidir.

Taxıl biçini məhsul yetişdikdən 8-10 gün müddətində başa çatmalıdır

Respublikada taxıla qış-yaz dövründə siçanabənzər gəmircilər daha çox ziyan vurur. Dəstə halında yaşayan bu gəmircilər aran və dağətəyi rayonlarda geniş yayılıb. Bu məqsədlə avtol və ya bitki yağı qarışdırılmış 10 faizli sink-fosfidlə zəhərlənmiş dəndən istifadə olunur. Hər işçi yuvaya 0,5 litr/qram hesabı ilə zəhərli dən qoyulur. Aldadıcı yemi bitkinin yaşıl, yumşaq hissələrindən hazırlamaq da olar. Onu topalar şəklində yığmaq və yüngülcə islatmaq lazımdır. Nəm ot çəkisinin 6 faizi qədər sink-fosfid götürülüb tozlanmalı və diqqətlə qarışdırılmalıdır. Çöl siçanları hazırlanmış belə aldadıcı yemi ilin isti vaxtlarında da yeyir və məhv olur.

Taxıl biçini vaxtında, yəni məhsul tam yetişdikdə həyata keçirilməlidir. Əgər gecikərsə, dən tökülə və məhsulun keyfiyyəti pisləşə bilər. Taxıl biçini məhsul yetişdikdən 8-10 gün müddətində başa çatmalıdır.

Xosrov Musayev vurğulayıb ki, fermer və digər kəndli təsərrüfatlarının rəhbərləri göstərilən aqrotexniki qulluq işlərini vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirməklə, yüksək taxıl məhsulunun əldə edilməsinə nail ola bilərlər.