Bakı, 14 fevral, AZƏRTAC

Fevralın 14-də respublikamızda və beynəlxalq elm aləmində tanınmış görkəmli botanik, istedadlı pedaqoq və elm təşkilatçısı, uzun illər (1988-2008) Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Botanika İnstitutuna rəhbərlik etmiş, biologiya elmləri doktoru, “Şöhrət” ordenli akademik Vahid Hacıyevin anadan olmasının 90 ili tamam olur. Alimin Azərbaycan elminin inkişafına, dünyada təbliğinə töhfələri daim böyük ehtiramla xatırlanır.

AZƏRTAC Botanika İnstitutunun direktoru, akademik Validə Əlizadənin V.Hacıyevin həyat və fəaliyyətinə həsr olunan məqaləsini təqdim edir.

Vahid Cəlal oğlu Hacıyev 1928-ci ildə Azərbaycanın dilbər guşəsi olan Şuşada dünyaya göz açıb. O, 1943-cü ildə Tərtər şəhərində orta məktəbi bitirdikdən sonra Gəncə Azərbaycan Dövlət Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun (indiki Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası) tarlaçılıq fakültəsinə daxil olub. V.Hacıyev ali təhsilini başa vurduqdan sonra Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində geobotanik kimi fəaliyyətə başlayıb. Elmi tədqiqatlarını daha dərindən davam etdirmək arzusu onu 1949-cu ildə Sankt-Peterburqda keçmiş SSRİ Elmlər Akademiyasının V.Komarov adına Botanika İnstitutunun aspiranturasına istiqamətləndirib. V.Hacıyev 1952-ci ildə “Azərbaycanın quraqlığa davamlı paxlalı yem bitkiləri və onlardan qış otlaqlarında istifadə imkanları” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə edərək Azərbaycanа qayıdıb. Respublika ərazisində yüksək dağ çəmənlərinin geobotaniki tədqiqat işlərinin çox səthi və aşağı səviyyədə olduğunu görən alim geobotanikanın məhz bu sahəsini əsaslı öyrənməyi və inkişaf etdirməyi qərara alır. Gərgin elmi axtarışlar bəhrəsini verir. 1966-cı ildə о, “Böyük Qafqazın yüksək dağ bitkiliyi (Azərbaycan daxilində), onun dinamikası və təsərrüfat əhəmiyyəti” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə edib.

V.Hacıyevin elmi-təşkilati fəaliyyəti çoxpilləli olub. О, 1952-1957-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Botanika İnstitutunda kiçik, daha sonra baş elmi işçi vəzifələrində çalışıb. Alimin hələ gənc ikən gözəl təşkilatçılıq bacarığı nəzərə alınaraq ona 1957-1958-ci illərdə Botanika bağının direktoru vəzifəsini icra etmək həvalə olunub. V.Hacıyev 1958-1972-ci, daha sonra isə 1978-1988-ci illərdə Botanika İnstitutu direktorunun elmi işlər üzrə müavini, 1988-ci ildən ömrünün sonuna kimi bu elm müəssisəsinin direktoru vəzifələrində çalışıb.

Görkəmli akademik yüksək dağ çəmənlərinin flora və bitki örtüyünə dair tədqiqatlara diqqət yetirib, elmi fəaliyyətinin əhatə dairəsini genişləndirərək Böyük və Kiçik Qafqazın, Talışın yüksək dağ çəmənlərini hərtərəfli və dərindən öyrənib. Tədqiqatlarında geobotanikanın klassik və müasir metodlarından, həmçinin bitki örtüyünün aerokosmik və məsafə metodlarından istifadə etməklə onların öyrənilməsinə geniş yer verən alimin bilavasitə elmi rəhbərliyi və iştirakı ilə Azərbaycanın qış (1,5 milyon hektar) və yay (0,5 milyon hektar) otlaqlarının ən müasir geobotaniki tədqiqi və pasportlaşdırılması aparılıb. V.Hacıyev uzun illər apardığı hərtərəfli elmi müşahidələr və çöl tədqiqatları zamanı topladığı zəngin materiallar əsasında Azərbaycandа yüksək dağ bitkiliyinə həsr olunan “Böyük Qafqazın yüksək dağ bitkiliyi (Azərbaycan daxilində) və onun təsərrüfat əhəmiyyəti” (1970), “Böyük Qafqazın yüksək dağ bitkiliyi formasiyalarının dinamikası və məhsuldarlığı” (1974) monoqrafiyalarını nəşr etdirib. Həmin əsərlərdə dağ yamaclarının bərpasında və heyvandarlığın inkişafında xüsusi əhəmiyyəti olan Böyük Qafqazın yüksək dağ bitkiliyinin tam floristik təhlili verilib, dominant və subdominant bitki formasiyalarının geobotaniki səciyyəsi və bitki örtüyünün dinamikası, ekzogen və endogen, xüsusilə antropogen amillərin təsiri açıqlanıb.

“Talışın yüksək dağ çəmənlərinin florası və bitkiliyi” (1979) əsərində alim Talışın endemik növlərinin Hirkan mənşəli bitkilər olmaqla genetik cəhətdən Mərkəzi Anadolu və İran növ əmələgəlmə mərkəzləri ilə sıx qohumluq əlaqələrinin olduğu fikrini irəli sürüb və ilk dəfə Talışın yüksək dağ-çəmən bitki tiplərinin formalaşmasının əsas fitosenoloji parametrlərinin dinamikasını araşdıraraq geobotanikа və floristika sahəsində çox mühüm elmi və tətbiqi nəticələrin alınmasına əsas verib.

Akademik V.Hacıyevin elmi tədqiqatları içərisində faydalı, nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilərin öyrənilməsi baxımından Moskvada 1985-ci ildə nəşr edilən “Zaqatala qoruğu” adlı irihəcmli əsəri də diqqəti cəlb edir. Əsərdə Zaqatala qoruğunun təşkilindən, onun flora və bitkiliyindən, yayılmış nadir bitkilərinin qorunmasından ətraflı bəhs olunur və elmi tövsiyələr verilir.

1990-cı ildə nəşr edilən “Kiçik Qafqazın bitki örtüyü” monoqrafiyasında müəllif Alp qurşağının petrofil bitki qruplaşmasının Qafqazın qədim kreofil bitkilərindən biri kimi səciyyələndirib, qayalı, daşlı və çınqıllı sahələrdə rast gəlinən bitkilərin isə Pleystosen və yuxarı Miosen dövründə avtoxron yolla əmələ gəldiklərini açıqlayıb.

АМЕА-nın müxbir üzvü S.Musayevin həmmüəllifliyi ilə 1996-cı ildə nəşr edilən “Azərbaycanın Qırmızı və Yaşıl kitablarına tövsiyə olunan bitki və bitki formasiyaları” əsərində nadir və ya məhv olmağa məruz qalan 416 növ bitki haqqında, otlaq və biçənəklərimizdə sıradan çıxmış bitki formasiyaları haqqında dəyərli məlumatlar toplanıb.

Vahid Hacıyevin geniş elmi tədqiqatları bitkilərin təsnifatı sahəsini də əhatə edib. Belə ki, müəlliflərindən biri olduğu səkkiz cildlik “Flora Azerbaydjana” əsərinin V-VIII cildləri üçün alim beş fəsilə, 25 cinsə aid işlədiyi 84 növün elmi təsvirini verib. Alimin, həmçinin 1989-cu ildə kollektivin ümumi səyi nəticəsində tərtib olunaraq nəşr edilən Azərbaycan florasının nadir, relikt, endemik növlərindən olan 140 bitkini əhatə edən “Azərbaycanın Qırmızı kitabı” (II hissə) əsərində həmin bitkilərin yayılmasına, qorunmasına dair kifayət qədər əməli təkliflər verilib.

Azərbaycanda, həmçinin keçmiş Sovet İttifaqında və digər xarici ölkələrdə nəşr edilən 350-dək elmi işin, o cümlədən yeddi monoqrafiyanın müəllifi V.Hacıyev flora, bitki örtüyü və bitki ehtiyatlarına həsr edilən 30-dan çox kitabın, dərslik və terminoloji lüğətlərin elmi redaktoru olub. 1979-cu və 1987-ci illərdə onun tərtib etdiyi müxtəlif miqyaslarda “Azərbaycan bitki örtüyü” xəritələrində ilk dəfə yüksək dağ çəmənlərinin bitki örtüyü rayonlaşdırılıb və assosiasiya səviyyəsində təsnifatı verilib. V.Hacıyevin rəhbərliyi və iştirakı ilə 1992-ci ildə yenidən hazırlanan və sonrakı illərdə rus, ingilis dillərində nəşr edilən “Azərbaycanın bitki örtüyü” xəritəsi respublikanın bitki örtüyünün, bitkiliyinin və qismən florasının tam aynasıdır.

Elmi nailiyyətlərinə görə V.Hacıyev 1970-ci ildə professor, 1983-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü və 1989-cu ildə isə həqiqi üzvü seçilib.

Görkəmli alimin elmi xidmətləri öz müasirləri tərəfindən də yüksək qiymətləndirilib. 1975-ci ildə V.Q.Xrjanovski və A.T.İsgəndərov tərəfindən Azərbaycanda Roza L. cinslərinin və biologiya elmləri doktoru R.Əsgərova tərəfindən “Gagea” yeni növü tapılıb ki, bu da aparıcı geobotanik kimi uzun illər Azərbaycanın bitki örtüyünü tədqiq etmiş V.Hacıyevin şərəfinə adlandırılıb. Bu yeni növ məşhur göstərici – “Index Kewensis”nə daxil edilib.

Akademik V.Hacıyev Azərbaycanın elmi əlaqələrinin beynəlxalq səviyyədə möhkəmləndirilməsində mühüm xidmətlər göstərib. O, 1986-cı ildə İsveçrədə yüksək dağlıq zonanın flora və bitki örtüyü ilə məşğul olan alimlərin işləri ilə tanış olub. 1990-1991-ci illərdə Türkiyə ABŞ, Yaponiya, Avstriya və İtaliyada beynəlxalq forumlarda iştirak edib, Azərbaycanın flora və bitkiliyi, bitki ehtiyatları sahələrində aparılan işlərlə bağlı məruzələrlə çıxış edib. Alimin müxtəlif ölkələrdə keçirilən beynəlxalq səviyyəli müşavirələrdə respublika üçün aktual olan bozqır bitkiliyinin təhlili, Azərbaycan florasının genbankının qorunması, transqafqaz səhra bitkiliyinin təsnifat prinsipləri, Azərbaycanın yarımsəhralarında otlaq mozaikliyinin dinamikası, yüksək dağ otlaqlarının təbii bitkiliyinə zəlzələ amilinin monitorinq tədqiqi, ölkəmizin meşə genetik ehtiyatlarına həsr olunan dolğun məzmunlu məruzələri böyük əks-səda doğurub, respublikanın flora və bitkiliyinə xarici mütəxəssislərin marağını artırıb.

Görkəmli alim-tədqiqatçı, bacarıqlı təşkilatçı və qayğıkeş müəllim V.Hacıyevin rəhbərliyi ilə altı doktorluq və 42 namizədlik dissertasiyası müdafiə edilib. Akademikin fəaliyyəti hər zaman dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. O müxtəlif illərdə bir sıra orden və medallarla təltif olunub, beynəlxalq elmi təşkilatların mükafatlarına layiq görülüb.

Akademik V.Hacıyev 2008-ci il aprelin 7-də vəfat edib.