Bakı, 16 sentyabr, AZƏRTAC

Hər bir xalqın tarixinin öyrənilməsində maddi-mədəni nümunələrdən qədim pullar və sikkələr mühüm yer tutur. Tarix, mədəniyyət və etnoqrafiyanı özündə əks etdirən və bütün dövrlərdə mübadilə vasitəsi kimi əhəmiyyətini itirməyən pul sistemləri müxtəlif ölkə və xalqların həyatında xüsusi rol oynayıb. Qədim pul və sikkələri öyrənən bu elm sahəsi numizmatika adlanır.

“İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsinin nəzdində fəaliyyət göstərən “Çin” məscidində yaradılmış ekspozisiya numizmatika elmi barədə gənc nəslin maarifləndirilməsi və ölkəmizə təşrif gətirən xarici turistlərə tarixən Azərbaycanda dövriyyədə olan pul vahidlərini tanıtmaq məqsədi daşıyır.

Arzuların “çin” olduğu məkan

Məscid Şirvаnşаhlаr Sаrаy Kоmplеksinin yaxınlığında Şərq darvazasının aşağı hissəsində yerləşir. Fаsаd üzərində, giriş qapısının üstündəki еpiqrаfik kitabə tiklinin 1375-ci ildə Fəzlullаh İmаm Оsmаn Şirvаni оğlunun vəsiyyəti ilə inşа оlunmаsından xəbər verir. Təsadüfi deyildir ki, bəzən məscidi оnun adı ilə də аdlаndırırlаr. Fаsаd üzərindəki digər еpiqrаfik yazıdan məlum оlur ki, аbidəni 1772-73-cü illərdə Məsud Əli bərpа edib. Xalq etimologiyasına görə, məscidə “Çin” adı verilməsi bura üz tutanların arzu və diləklərinin çin olması ilə əlaqədardır. Ох üzrə intеryеrin cənub divаrındа dördbucаq çərçivəyə аlınmış bеşyаruslu stаlаktik mеhrаb bütövlükdə Şirvаn-Abşеrоn mеmаrlıq məktəbinin müəyyən kоmpozisiyа mоtivini əks etdirir.

Tarixi özündə yaşadan qədim pullar və sikkələr

Qədim pullar və sikkələr “Çin” məscidi kimi tanınan tarixi abidədə nümayiş olunur. Tarixdən məlumdur ki, qədim dövlətlər adətən pullarını müqəddəs məbədlərdə zərb etdirir və xəzinələrini orada gizlədirdilər. Müqəddəs məbədlərin toxunulmazlıq statusu olduğuna görə burada pul kütləsi, həmçinin ayrı-ayrı dövlətlərin və varlıların sərvətləri qorunurdu. Xəzinələri kahinlər və rahiblər qoruyurdu. Orta əsrlərdə Şərqdə mövcud olan belə məbədlərdən türbələri və məscidləri misal çəkmək olar. Həmin tarixi ənənənin davamı olaraq ölkəmizdə tapılan qədim sikkə və pul nümunələri “Çin” məscidində numizmatika ekspozisiyasında nümayiş etdirilir və qorunub saxlanılır.

Azərbaycanda pulaqədərki tədavül vasitələrindən başlayaraq müxtəlif dövrlərdə mövcud olmuş Sasanilər, Səfəvilər, Şirvanşahlar və digər dövlətlərdə, xanlıqlar dövründə zərb edilmiş yerli və əcnəbi pul vahidləri və sikkələr, həmçinin digər maraqlı qədim eksponatlar muzeyin əsas ekspozisiyasını təşkil edir. Eksponatlar ayrı-ayrı dövrlərə bölünərək müxtəlif vitrinlərdə qruplaşdırılıb. Dövrün ümumi xüsusiyyətləri, həmin dövrə aid pul vahidlərinin spesifikası, növləri və haradan tapılması haqqında yazılı məlumat vitrinlərin kənarındakı ayrıca lövhədə yerləşdirilib. Muzey bələdçilərinin sikkələr haqqında verdikləri maraqlı informasiya ziyarətçilərdə dolğun təəssürat yaradır.

Muzeydə nümayiş olunan Hind okeanından gətirilən qarnıyarıq balıqqulağı, Bakı və Abşeron ərazisindən, xüsusən də İçərişəhər ərazisindən aşkar edilmiş bir sıra bəzək əşyaları, tuncdan hazırlanmış bıçaq və nizə ucluqları, baltalar və iynələr də Azərbaycanda pulaqədərki tədavül vasitələri barədə ətraflı məlumat verir.

Ölkəmizdə aşkar olunan ən qədim pul nümunəsi Əhəməni hökmdarı Kserks tərəfindən zərb edilib. Həmin pullarla yanaşı Qafqaz Albaniyasında zərb edilən yerli “oxşatma” sikkələr də həmin dövrün əsas mübadilə vasitələri olub.

Eramızdan əvvəl II əsrdən etibarən Parfiya dövlətinin adından zərb edilən və 200-250 ilə yaxın tədavüldə olan sikkələr isə ölkəmizin bütün ərazisindən tapılıb. Həmin pulların üz tərəfində hökmdarın portreti, geyimi və onun üzərindəki bəzək elementləri, hakimiyyət rəmzlərinin simvolları əks olunub. Sikkənin digər tərəfində onun zərb edildiyi yer, yunan hərfləri ilə hökmdarın adı və titulları göstərilirdi.

Bizim eranın III əsrinin ortalarından Azərbaycan Sasanilər imperiyasında ərazi-inzibati bölgüsünün bir hissəsinə çevrilir və ilk dəfə mərkəzləşmiş imperiyadan pul zərb etmək səlahiyyəti əldə edir. Ekspozisiyada nümayiş olunan Sasani imperiyasının qızıl pul vahidinin üz tərəfində hökmdar Varahram, xanımı və varisinin rəsmi təsvir olunmuş, o biri tərəfində isə onun titulları və dövlət rəmzləri əks olunub. Gümüş və qızıl pulların üzərində şəhərlərin adları qısaldılmış şəkildə göstərilib.

Ərəb xilafəti dövründə Azərbaycanda zərb edilən dinar, dirhəm və fuluslar rəsmi tədavül vasitəsi olaraq ayrı-ayrı dövlətlər yarananadək mövcud olub. Beləcə, Əmir Teymur Qafqazı işğal edənədək bu sikkələr pul münasibətlərinin əsasını təşkil edirdi. XIV əsrin sonlarından tənsə və miri adlı nominallar dövriyyəyə daxil olur.

Çox maraqlı pullar Şirvanşahlar dövləti tərəfindən dövriyyəyə buraxılıb. Bu pullar öz formalarına və hazırlanma texnologiyasına görə təkraredilməzlik statusunu bu günə qədər saxlayıb. Bu sikkələrin üzərində hökmdarın titulları sırasında Şirvanşah sözü həmişə cümlənin sonunda yerləşirdi. Şirvanşahlar dövrünün pul vahidlərinin gümüş örtüklü mis sikkələr olmasına səbəb bu dövrdə gümüşün ixrac olunması səbəbiylə gümüş ehtiyatlarının azalması və çatışmazlığı idi. Yerli hökmdarların adına zərb edilmiş sikkələrdə titullar, adlar tam əks olunub.

İki əsrdən artıq mövcud olmuş Səfəvilər dövlətinin qızıl və gümüş pulları qeyri-adi məzmuna malik idi. Bu sikkələrin əsas cəhəti onların üzərində ərəb əlifbasının nəfis süls xətti ilə “Əliyyən Vəliyullah” kəlamı, 12 imamın adı, dövrün bir sıra şairlərinin şeirlərindən nümunələr və fəlsəfi fikirlərin zərb olunmasıdır.

Sonuncu Azərbaycan pulları xanlıqlar dövründə zərb edilib. Anonim xarakterli bu pullar yalnız ölkə daxilində ticarət münasibətlərində yararlı idi. Rusiya və Macarıstan imperiyalarının qızıl pul vahidləri olan “çervonlar” sikkədən daha çox bəzək əşyalarına bənzərliyi ilə fərqlənir ki, bu da həmin pulların az müddət dövriyyədə olması və sonradan xanımların onlardan bəzək əşyası kimi istifadə etməsi ilə bağlıdır.

Muzeydə, həmçinin ölkəmizdə mövcud olmuş zərbxanalar və pullarının yayıldığı əraziləri göstərən iki xəritə də nümayiş olunur.