Bakı, 29 may, AZƏRTAC

Bu il böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin anadan olmasının 650 illiyi qeyd edilir. Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamına əsasən, 2019-cu il Azərbaycanda “Nəsimi ili” elan olunub. Bununla əlaqədar ölkəmizdə silsilə tədbirlər keçirilir, konfranslar təşkil edilir, mütəfəkkir şairin yaradıcılığı barədə məqalələr yazılır.

AZƏRTAC Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin Azərbaycan dili və pedaqogika kafedrasının dosenti Laləzar Əlizadənin “Multikultural mühitdə formalaşan Nəsiminin poetik düşüncə tərzi, yaxud şairin “quş dili” sərlövhəli məqaləsini təqdim edir.

Azərbaycanda multikultural mühitin qədim tarixi ədəbi-bədii nümunələrdə də öz əksini tapır. Orta əsrlər klassik Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Seyid İmadəddin Nəsiminin yaradıcılığı belə bir ədəbi mühitin nümunəsidir. Şair bəşəriyyətin xoşbəxtliyi, dünyanın əmin-amanlığı, insanların bərabərhüquqlu yaşaması uğrunda böyük sənətkar qələmi ilə mübarizə aparıb. Poeziyada “kamil insan” konsepsiyasını irəli sürən sənətkar məhz özünün bu qabaqcıl həyati düşüncələrinə görə dövrünün qaragüruhu tərəfindən təqib olunub, dinsiz, kafir adlandırılaraq edam edilib. Nəsimi millətlər, xalqlar, dinlər, təriqətlər arasında heç bir fərq qoymayıb. Onun üçün “kamil insan” və “cahil adam” vardı. Fəlsəfi görüşləri ilə kamil insan simvoluna çevrilmiş, “böyük ideallar şairi” Nəsimi irsinin XXI əsrdə dünyada baş verən ictimai-siyasi proseslər fonunda yenidən öyrənilməsi və təbliği bu baxımdan aktualdır.

Şərq ədəbiyyatında olduğu kimi, orta əsrlər klassik poeziyamızda da bir dünyagörüşü şəklində formalaşan sufi panteizmi hürufilik örtüyündə alleqoriyanın nəzəri əsasına, Fəzlullah isə bunun simvolik ilahi-mistik obrazına çevrilirdi. Beləliklə, klassik bədii düşüncədə qismən də XV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında onu müşahidə edirik ki, əksər hallarda alleqorik fikir, ideya və məntiq daxilində məcazi məna daşıyan surətlər, simvol–rəmzlər bütövlükdə sufi-panteist estetikasının və ruhunun təcəssümü olaraq ortaya çıxıb, uzun müddət təsir və nüfuzunu saxlayıb.

Bu bir faktdır ki, Azərbaycan hürufi ədəbiyyatının zirvəsini İmadəddin Nəsiminin yaradıcılığı təşkil edir. Onun ədəbi düşüncəsində bu cəhət xüsusi mərhələ olmaqla bütövlükdə yaradıcılığının ideya-estetik və poetik sənətkarlıq strukturunu təşkil edir.

Nəsimi yaradıcılığında bir leytmotiv kimi səslənən və onun fəlsəfi-bədii fikir fəzasının proqram prinsipi qismində qəbul oluna bilən “Bu, quş dilidir” ifadəsi elmi tədqiqatlarda bir qayda olaraq “Ezop dili” ilə müqayisə edilib. Biz də yeri düşdükcə bu məsələyə münasibət göstərmişik. Qeyd etmək lazımdır ki, “quş dili” əfsanəvi Süleyman peyğəmbərlə bağlıdır və onun klassik ədəbiyyata Qurani-Kərimdən keçdiyi söylənilir. Müqəddəs kitabımızın 27-ci (Nəml) surəsinin 16-cı ayəsində oxuyuruq: “Süleyman Davuda varis oldu və: “Ey insanlar, bizə quş dili öyrədildi və bizə hər şey verildi. Şübhəsiz, bu apaçıq bir lütfdür” – dedi”.

“Bu, quş dilidir” ifadəsi alleqorik dil anlayışı baxımından son dərəcə maraqlı və səciyyəvidir. “Quş dili” ənənəvi olaraq klassik ədəbiyyatımızda poetik məna yükü daşıyır. Yaxın Şərq ədəbiyyatında mücərrəd, eyhamlı, dərin və üstüörtülü söz, fikir mənalarını özündə cəmləşdirərək işlənib. Nəsimidə “quş dili” hürufilik ideyalarının təbliğində, ictimai–fəlsəfi düşüncənin gerçəkləşməsində önəmli məqam tutub. O, əsərlərində zahiri mənalardan savayı “özgə bir lisanla” səslənən fikirlər, mülahizələr olduğunu yazırdı:

Sən bu Nəsiminin dilini anla, bil sözün

Kim, var bu dildən özgə bizim bir lisanımız.

Heç kimsə Nəsimi sözünü fəhm edə bilməz.

Bu quş dəgidir, bunu Süleyman dəxi bilməz.

Şairin digər bir qəzəlində bu dili yalnız Süleymanın bildiyi təsdiq şəklində öz əksini tapır:

Heç kimsə Nəsimi sözünü fəhm edə bilməz,

Bu quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.

İslam mədəniyyətləri kontekstində yaranmış ədəbiyyatda olduğu kimi, klassik Azərbaycan şeirində də fəlsəfi, ictimai-siyasi görüşlərin gizli, mətnaltı ifadə forması “quş dili” adlandırılıb ki, uyğun olaraq bunu alleqorik dil, məcazlar ilə sinonim şəklində qəbul edə bilərik. Zamanında bir çox mətləbləri açıq dillə söyləməyin mümkünsüzlüyünü şair çox maraqlı poetik interpretasiyalarla çatdırıb. “Quş dili”ni bilən Süleyman peyğəmbərlə bağlı Nəsimidə xeyli nümunələr var:

Ey badi-səba, var xəbəri yarə ilət kim,

Hüdhüd dilidir, bunu Süleyman dəxi bilməz.

Zülfünə başın top edibən qoydu Nəsimi,

Zülfün sözünü dünyada çövkən dəxi bilməz.

Səba məlaikəsi Bilqeyislə Süleyman peyğəmbər arasında elçi vəzifəsini yerinə yetirən hüdhüd quşunun dilini heç Süleyman da bilməz, deməklə Nəsimi çox uğurlu poetik fikir yaradıb. Çövkən oyunu mürəkkəb olduğundan bundan hər kəs baş çıxara bilmədiyi kimi, Nəsiminin gizli işarəli dilini başa düşməyə bəzi hallarda, hətta Süleyman peyğəmbər qadir deyil. Ona görə də yarına sözünü yalnız badi-səba ilə çatdırır. Bu “quş dili”ni isə hər kəsin bilməyi lazım deyil:

Nəsimiyəm ki, hər şeyu külli-mühit oldum,

Həm bilənə həll oldum, bilməzə müşkilatəm.

“Həllali-müşkülat” (çətinlikləri həll edən) Allahın epitetlərindən biridir. Bu müşküllərdən baş çıxarmaq üçün isə onların ana kitablarını (ümmül-kitab) oxuyub, Fəzlin elminin qapılarını (fəthibab) açmaq mümkündür:

Oxu bulardan, bəri gəl, quş dilin,

Həll edəsən ta ki, nəfsin müşkilin.

Bunlara derlər, şəha, ümmülkitab,

Felü əşyaya bulardır fəthi-bab.

Hürufilərin mürşidi olan və ilahi dərəcəyə yüksəldilən Fəzlullahın elminin “quş dili” ilə ifadə edilməsi və bu dilin tərcüməyə gəlməməsi onun rəmzlərdən yaranması ilə izah edilirdi. Bu barədə mərhum alimimiz Məmmədəli Əsgərovun Nəsiminin “İraq divanı”ndakı şərh və izahlarından bəzi məqamları diqqətə çəkməyi münasib bildik.

Bu dilin anlaşılmasının mümkünlüyü haqqında fikrini əsaslandırmaq üçün şair Əttarın “Məntiqüt-teyr” (“Quşların dili”) əsərinə işarə ilə belə deyir:

Xəttü xalın “Məntiqüt-teyr” oldu əhli-vəhdətin,

Quş dilin sən tərcüman etmək dilərsən, etməgil.

“Məntiqüt-teyr” (quş dili) ifadəsi də özlüyündə Nəsiminin alleqorik - gizli dilinə uyğun bir məcazi deyimdir.

Nəsimi yaradıcılığı, bir hürufi şair kimi başdan-başa Qurani-Kərimin surələri, ayələri, ayrı-ayrı ifadələri üzərində şifrələnmiş fəlsəfi poeziyadır. Bu poeziyanın başlıca ifadəsi digər klassiklərimizdə də olduğu kimi, “Bismillahir-rəhmanir-rəhim” (Allahın adı ilə başlayıram), Allah rəhmlilərin (şəfqətlilərin) rəhmlisidir (acıyanıdır, rəhm edənindir) – fikrində öz əksini tapır. Qurani-Kərimin 114 ayəsinin 113-ü bu sözlərlə başlanır. İlk surə (Fatihə) də həmin təyin-epitetlə Allaha ünvanlanıb. Bu surənin iki dəfə nazil olunduğu məlumdur. Qurani-Kərim isə həmin (Fatihə) surə ilə açılır. 28 sözdən ibarət Fatihə surəsi insanın üzündə nəqş olunmuş cizgilərin ümumi sayına bərabər olduğundan, hürufilərin fikrincə, rəqəmlə hərflərin mənaca bir-birini tamamlaması insanda Allah surətinin təcəssümünə işarədir. Nəsimi şeirinə diqqət yetirək:

Yüzünə əhli–nəzər surəti–rəhman dedilər,

Oxuyanlar bu kəlamüllahı Quran dedilər.

Nəsimidə çox işlək olan belə poetik ünvanlar, əslində, dolayısı yolla onun yaradanla insan arasında ülfət və ünsiyyətinin, xaliqin öz xilqətinə məhəbbətinin təsdiqinin ifadəsi üçün gözəl örnəklərdir.

Qaynaqları qədim Şərq fəlsəfəsinə, kabalistikaya gedib çıxan rəqəmlər haqqında təlimdən doğan rümuzat Nəsimidə poetik təsvirlərin, demək olar, cövhəridir. Allahın birliyindən və buradakı hərf elementlərindən başlayaraq rəqəm və hərflərin simvolikasından, bunların istilah və sufi terminologiyasındakı mətnaltı mənalarından yaranmış şərti-metaforik fiqurlar öz dərin fəlsəfəsi ilə diqqəti çəkir. O da maraq doğurur ki, elə həmin bu gizli, müşkül dilin təşbeh, mübaliğə, istiarələrində şairin dünya, yaradılış, həyat, ölüm, eşq və gözəllik haqqında fəlsəfi mülahizələri dolaşır. Dünya, dəyişən insanlar, bir-birini əvəzləyən cəmiyyətlər haqqında sufi-mistiklərin ayinlərində, o cümlədən “sima”, “dövran”, sufi təkyələrində dolaşan camın mey piyalələrinin, bunları paylayan saqilərin, dərvişlərin timsalında ariflərin “quş dili” ilə söhbəti gedir. Bu ayinlərlə bağlı zikr, rəqs, içki də bədii ədəbiyyatda kodlaşmış, şərti söz və ifadələrlə təcəssüm tapır. Bununla əlaqədar “quş dili”ndəki rəmzlərindən biri ilə bağlı “Məst” rədifli şeirinə müraciət edək. Rədif qafiyə olan “məst” sözü (bu mətn daxilində) Nəsimi poeziyasında əsasən poetik fiqur olaraq mahiyyəti, məna çalarları, estetik səciyyəsi ilə fəlsəfi-mistik dünyagörüşünün ifadəçisidir. İlahi mey, onun gətirdiyi vəcd, bunların vasitəsilə doğan ilahi məhəbbət başdan-başa alleqoriyanın obrazlı deyimləri ilə məcaz örtüyündə təcəssüm tapır. Qəzəldə məcazi örtük, sırf alleqorik düşüncə tərzi hürufi fəlsəfəsindən doğan ruhi–emosional tərənnüm duyulur. Şairin yaratdığı bədii lövhə nəticə olaraq “vəhdəti–vücud”u təbliğ edir. Musiqi alətlərinin özəl keyfiyyətlərindən söz açılması isə təsadüfi deyil. Məlum olduğu kimi, sufi təkyələrində, irfan məclislərində ifa olunan musiqi, rəqs, bunları ərsəyə gətirən çalğı alətləri özlüyündə ilahi vəcd, yaradana qovuşmaq arzu və ehtiraslarının gerçəkləşməsinə bir vasitə idi. Qəzəldə rədif – qafiyə qismində işlənən “məst” özü də gizli, dolayı mənada Allaha qovuşmaqdan ötrü kamil insanın yetişə biləcəyi huşyarlıq məqamı kimi qəbul edilir:

Çün məni bəzmi əzəldən eylədi ol yar məst,

Ol cəhətdən görünür bu çeşmimə dəyyar məst.

Çəngü dəf həm udu ney sərməst olub əfqan edər,

Bu xərabatın içində söyləyən güftar məst.

Poeziya aləmində konkret məna daşımayan və fərqli qaynaqlarda fərqli yozumlara malik olan sufi simvolikasından orta əsr sənətkarlarının müxtəlif səviyyədə yararlanmaları bəllidir. Daha çox təsəvvüf ideya-estetik modelinin görüntüsü olan simvol-rəmzlər, şifrəli-şərti poetik fiqurlar sufi-mistik ideya və mövzuların daşıyıcısı sayılırdı.

Elə sənətkarlar olub ki, onlarda sufi simvolikası və ümumən alleqoriya, ilk növbədə, bədiilik, estetik zövq aşılamağa xidmət göstərib. Elə bizim araşdırmamız üçün də bu, aparıcı xətdir. Qeyd edək ki, sözügedən əsərdə, hətta bir müəllifin eyni əsərində də bu iki cəhət, eyni vaxtda özünü göstərə bilir. Belə surət, şam, mey, ney, cam, bəqa, fəna və s. kimi sufi-mistik mənalı alleqorik poetik fiqur “quş dili” ilə pərdələnmiş fikirlərin, eləcə də obrazlı dil olaraq təşbeh, təzad və s. vasitəsilə bədii lövhə, lirik qəhrəman, xarakter, süjet və əhvalatın təsvirini verə bilir. Belə fikir müxtəlifliyi ilə bağlı məsələlərə tədqiqatçılar yeri düşdükcə müvafiq olaraq müxtəlif şəkildə münasibət bildiriblər.

Nəsiminin bəşəri məna daşıyan şeirlərində, daha çox insanın ruhi–mənəvi ehtiyacları, həyatdan umduqları, rahat, xoşbəxt ömür diləkləri tərənnüm olunur. Təbiət lirikasında isə alleqoriyanın bədii inikas, rəmz, eyham kimi estetik təsvir vasitəsi qismində özünü büruzə verdiyini müşahidə edirik.

Ləblərin şirin dəhanından əgərçi rəmz ilə

Açar əsrarı, və leykən sirri–pünhan gizlidir.

Qane oldu dərd ilə səndən Nəsimi, ey nigar,

Şol səbəbdən kim, sənin dərdinə dərman gizlidir.

İnsan qəlbinin ruhi–emosional çırpıntıları, arzu və diləkləri poetik sözün məhz gizli qatından cilvələnir. Əlbəttə ki, bütün bunları bəsirət və məhəbbət dünyasından xəbərdar olanlar görüb dəyər verə bilər.

Yuxarıda dediklərimizi yekunlaşdırası olsaq, belə nəticəyə gələ bilərik ki, sufi mistikasından doğan alleqoriya və onun simvolik obrazları çoxşaxəli bədii inikasa malikdir. Bunlar yeri gəldikcə estetik düşüncənin və ictimai, həyati görüşlərin, beləliklə, bəşəri problemlərin tərcümanına çevrilir. “Pərdə”nin musiqi termini qismində işlənməsinə dair istər lirik-psixoloji, istərsə də ruhani mistik ovqatda (bədii inikasına) köklənmiş ayrıca, tək bir beyt və yaxud qəzəllərdə tez-tez rast gəlirik. Hərdən “pərdə”nin özü də başqa sözlə əvəzlənir - məna isə “pərdə”yə yenə uyğundur:

Pərdə içində çalındı bir saz,

Ki, edir, eşq nəğməsin ağaz.

Bu nəvayi necə qılır “Üşşaq”

Ki “Büzürg” nəğməsi tutar “Şəhnaz”.

Arif anlar, bu zəxmənin rəmzin,

Aşina olmayanə verməyə raz.

İstər isən bu rəmzi, ey talib,

Mən bu pünhanı qılmazam ibraz.

Baxdığımız poetik parçalarda həm musiqi termini, həm də qeybdən, sirlər aləmindən səslənən eşq nəğməsindən söhbət gedir. Muğam adlarına və ümumən musiqi anlayışına alleqorik vasitə kimi istinad olunur. Nəğmənin özü də bir söz vahidi olaraq “Rəmz” adlandırılır. Gizlini ibraz etmək (aşkara çıxarmaq) isə batini ilə zahirini qarşı-qarşıya qoymaq deməkdir. İlahi, ruhani nəğmə də eşqin özü tək gizli, pərdədə qalmalıdır. Bu, fəlsəfənin rəmzlərlə ifadəsi, məlumla məchulun, sufi-mistik ideyanın, hürufi şairin bədii dil təcəssümüdür. Belə sirlərin kəşfi isə yalnız seçilmişlərə (yəni Nəsimilərə) müyəssərdir:

Bir əmin məhrəm bulunmaz, ey Nəsimi, çün bu gün

Xəlqə faş etmə bu sirri, kəşfi-əsrar istəmə.

“Sirr”in özü də məcazi baxımdan “sirdir”, “pünhan”, “gizli”, “qaibanə”, “qeybdə olan” belə silsilə sinonim sözlərin məcmusunda məcazın mətnaltı mənaları cilvələnir. Nəsiminin bunların hansına üstünlük verməsi, yaxud hansı birinə daha artıq bağlandığı bəzən bütöv qəzəlin məzmunu və ruhu ilə müəyyənləşir, bəzən isə əlahiddə götürülmüş beytdə öz izahını tapır.

Şairin lirik qəhrəmanı özü ilə həsbi–hal edir, “könlün”ə müraciətlə onu özünə yar olmağa səsləyir. Bivəfa dünyada insana yar ola biləcək dildar, vəfadar, munis insanın elə öz qəlbi, öz könlü ola bilər. Dünyanın tikanlı bağından gülzar istəməyi əbəs bilən şair bu fikri obrazlı şəkildə təsvir edərkən alicənablığı, istedad, ləyaqət və gözəl əxlaqı hünərə, bilik və qızıl pula bərabər tutur, saxtakardan qızılın dəyərini soruşmamağı tövsiyə edir. Dünyaya inanmamağı, etibar etməməyi lazım bilir. Şeytana uyub cin xilqətlilikdən uzaqlaşmağı, ürəyi düz olan, həqiqət arayanları özünə dost bilməyi məsləhət görür. Qapağan it kimi cəmdəyə, cəsədə həvəs göstərib murdarlanmamağa çağırır:

Dünyanın sevgisi ağır yük imiş məndən eşit,

Nəfsinə yük etmə anı, ey səbükbar, istəmə.

İstəyən murdarı kərkəsidir müdam, ey türfə quş,

Xızırtək şəhbazi ol, murdarə murdar istəmə.

İnsanı ali, layiq olduğu dərəcədə görmək istəyən şair yenə də alleqoriyaya müraciət edir, yerdə sürünən, murdar qapağan it dərəcəsində olan adamın müqabilində Xızıra bənzər tərlan quş-qoçaq, iradəli, alicənab insan xisləti arzulayır. Lakin zəmanəsində beləsini tapmaq mümkün olmadığından, bir sirr olaraq arzusunu sirr kimi də saxlamağı, məhrəm tapa bilməyəcəyindən xalqa öz kəşfini bəyan eləməməyi məsləhət bilir. Bütövlükdə ictimai ruh, tənqidi münasibət ifadə edən bu qəzəldən gördük ki, sufi-panteist ideologiyası və ideyaları hürufi təlimi ilə silahlanmış Nəsimi yaradıcılığındakı alleqoriya ilə belə uyğunlaşır: alleqoriyanın “quş dili” timsalında mətləbləri gizli ifadə edir, bütöv bir ədəbi çevrədə fenomenə, hadisəyə çevrilir. Bu fenomenin eşq, gözəllik, bəqa və fəna anlayışları ilə bağlı tipik nümunələr əsasında qənaətlərimizi ortaya çəkməklə Nəsimi poeziyasında mistik alleqoriya, yaxud alleqoriyanın mistik mahiyyətini araşdırmağa çalışacağıq. Fəlsəfi-irfani şeirlərdə Fəzlullah Nəimi və Cəlaləddin Ruminin ideya estetik görüşləri ilə səsləşən poetik nümunələr və burada işlədilən rəmzlərin, istilah və ifadələrin əsasında Nəsiminin alleqoriyadan bəhrələnməsi və yaxud alleqoriyanın Nəsimi şeirində möhtəşəm fəlsəfi estetik inikas, təsvir imkanları, üslubi konstruksiya və kompozisiya sisteminə malik olduğu bəllidir. Digər sufi şairləri kimi Nəsimi də ənənəvi mistik təriqət obrazlarının, kod və şifrələrin əlavə təfsirlərinin olduğunu aşağıdakı kimi bəyan edir:

Sən bu Nəsiminin dilini anla, bil sözün

Kim, var bu dildən özgə bizim bir lisanımız.

Mütəfəkkir sənətkar özü bizə nişan verir ki, onun şeirində zahiri, üzdə görünən mənadan savayı rəmzi, gizli, üstüörtülü mənalar var ki, onları aydınlaşdırmadan əsl mətləbi tutmaq mümkün deyil. Bunlar isə çox rəngarəng bədii vasitələrlə, müxtəlif məxəz və mənbələrdən alınmış, yaxud dini-tarixi hadisələrə dayanan kəlam, aforizm və s. timsalında üzə çıxır.

Nəsimi həqiqi bir istedad sahibi kimi hürufizmin dar çərçivəsinə sığmır, öz şeiri ilə əsl humanist filosof olduğunu sübuta yetirir. Hürufilərin hərf, rəqəm təliminə uyğun ən çox istifadə olunmuş söz və ifadələrin alleqorik forma və məzmun təhlili, yaxud yozumu üçün Nəsimi yaradıcılığında səciyyəvi nümunələr çoxdur. Bəzən rəqəmin, hərfin, bədii fiqurun mənası mətn daxilində aydınlaşır, bəzənsə ilk baxışda sadə, aydın görünən mənanın özü bir obraz, şərti xarakter daşıyır, əsl mahiyyət isə pərdə - məcazi örtük arxasından cilvələnir. Hər şey abstrakt təfəkkür, düşüncə və ilahi, ruhi-mənəvi duyumun söz görüntüsündə gerçəkləşdirilir. Şairin özünün də qənaəti belədir ki, sözdən dərin mənalı heç bir şey yoxdur.