Dünyaşöhrətli fotoqraf, həmyerlimiz Reza Deqati ilə müsahibə

Bakı, 14 mart, AZƏRTAC

Məşhur fotojurnalist Reza Deqati dünyanı gəzərək çəkdiyi fotolarla sülh, insanlara sevgi kimi bəşəri idealları təbliğ edir. Ədalətsizliklə heç vaxt barışmayan fotojurnalistin yaradıcılığında Azərbaycan xalqının haqq işi xüsusi yer tutur. Tanınmış publisist Nadiyə Qafarova Reza Deqati ilə onun fəaliyyəti, sənətə baxışı haqqında söhbət aparıb. AZƏRTAC müsahibəni təqdim edir.

- Reza bəy, ilk olaraq ölkəmizdə baş verən ictimai-siyasi prosesləri diqqətlə izlədiyinizə və Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya doğru-dürüst, obyektiv və ədalətli şəkildə çatdırmağınıza görə Sizə dərin təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Siz Yer kürəsinin müxtəlif guşələrində gedən müharibələrin şahidi olmusunuz. Sizcə, müharibələr insanları birləşdirir, yoxsa bəşər övladları arasında uçurumu daha da dərinləşdirir? Ümumiyyətlə, müharibənin üzü, Sizcə, nəyə bənzəyir?

- Mən 40 il ərzində dünyanın 115 ölkəsində, qaynar nöqtələrində baş verən ən şiddətli, qanlı müharibələrin, münaqişələrin şahidi olmuşam. Bəzi münaqişə ocaqlarında, məsələn, Əfqanıstanda, İraqda illərlə qalmışam, necə deyərlər, müharibənin iç üzünü görmüşəm. Tam əminliklə söyləyə bilərəm ki, müharibələr insanın vəhşi təbiətindən irəli gəlir. Bu sırada yalnız Vətən müharibələri, yəni bir xalqın zəbt olunmuş, işğal edilmiş torpaqlarının azad edilməsi uğrunda aparılan müharibələr fərqlidir, çünki ən böyük amal – Vətənin azad edilməsidir. Mənim təsəvvürümdə müharibənin çöhrəsi yırtıcı məxluqa bənzəyir.

Bilirsiniz, insanların faciəli taleləri, bir an içində alt-üst olan həyatları gözümün önündə keçib, mən minlərlə məcburi köçkünlə bir yerdə yol getmişəm, onların çəkdiyi əzabların şahidi olmuşam. Əslində, özümü hərbi fotojurnalist yox, sülh carçısı hesab edirəm, çünki müharibələrin iç üzünü, münaqişələrin törətdiyi fəsadları göstərməklə bəşər övladlarını bu cür işlərdən çəkindirməyə çalışıram.

- Siz Qarabağ münaqişəsinin xronikasını çəkmisiniz, Ermənistan-Azərbaycan savaşı, demək olar ki, gözünüz önündə keçib. Belə desək, hər halda yanılmarıq. Şübhəsiz ki, ən çox yadda qalan hadisələr, epizodlar olub. Mümkünsə bu haqda danışardınız...

- Bəli, mən Birinci və İkinci Qarabağ müharibələrinin şahidi olmuşam. Xatirələrim çoxdur, amma bəziləri yaddaşımda, necə deyərlər, əbədi həkk olunub. 1992-ci ildə Qarabağa gələndə, - artıq 12 il idi ki, müharibələri çəkirdim, - Birinci Qarabağ savaşında məni təəccübləndirən, heyrətləndirən bir məqam oldu: azərbaycanlılar möhkəm silahlanmış, dəstəklənən Ermənistan ordusuna qarşı, demək olar, əliyalın müqavimət göstərirdilər. Vahid komandanlıq yox idi, özünümüdafiə dəstələri pərakəndə halda vuruşurdu. Amma doğma torpağa sevgi, bağlılıq o qədər güclü idi ki, bunu sözlə ifadə etmək olmur.

İkinci Qarabağ savaşı – Vətən müharibəsi zamanı isə tamamilə başqa mənzərə gördüm. Artıq Azərbaycan Ordusu tam hazırlıqlı, peşəkar, dünya səviyyəsində bir ordu idi. Mən əsgərlərlə bir yerdə cəbhədə oldum və tam əminliklə deyə bilərəm ki, Birinci və İkinci Qarabağ müharibələrini müqayisə etsək, Azərbaycan Ordusunun hazırlığı, qüvvəsi baxımından yerlə göy qədər fərq olduğunu görərik.

Bir məqamı də mütləq qeyd etməliyəm, o da Şuşanın azad edilməsi uğrunda aparılan hərbi əməliyyatla bağlıdır. Bu əməliyyat hələ illər boyu öyrəniləcək.

Hamı anlayırdı ki, Şuşanın azad edilməsi çox müşkül məsələdir. O yerin relyefi, yüksək dağlıq ərazisi vəziyyəti çətinləşdirirdi. Mən Əfqanıstanda, dağlarda baş verən döyüşlərin bilavasitə şahidi olmuşam, yəni təcrübəm var idi. Birinci Qarabağ savaşında da mən Şuşaya qədər gedib-çıxmışdım. O vaxt Şuşa mühasirədə idi, bütün yollarda erməni hərbçiləri pusquda dayanmışdı. Mən sıldırımlı dağları, qayaları aşaraq, Şuşaya çatdım. Erməni snayperləri mənə tərəf üç güllə atdı, xoşbəxtlikdən heç biri mənə ciddi xəsarət yetirmədi, sadəcə, sağ qulağım cızıldı. Şuşa azad ediləndən sonra mən yenə həmin yolu getdim... Artıq azad olunmuş Şuşaya... Azərbaycan Ordusunun bu mükəmməl, tayı-bərabəri olmayan əməliyyatı artıq tarixə düşüb və əminəm ki, hərbi dərsliklərə salınacaq.

- Xocalı soyqırımından 30 il ötür. Siz erməni vəhşilikləri haqqında fikirlərinizi, mövqeyinizi həmişə açıq, heç nədən qorxmadan çəkdiyiniz fotolarla bəyan etmisiniz. Məsələyə sırf xalqlar arasında münaqişənin qanlı hadisəsi kimi yox, ümumbəşər fundamental prinsiplərin, dəyərlərin tapdalanması prizmasından yanaşsaq, Xocalı soyqırımı bizə, yəni sivil cəmiyyətlərə nəyi anlatdı?

- Mən iştirak etdiyim bütün beynəlxalq tədbirlərdə Xocalı soyqırımı haqqında danışıram, o dəhşətli hadisəni əks etdirən şəkilləri sərgiləyirəm ki, bu cür cinayətlər bir daha dünyanın heç bir guşəsində təkrarlanmasın. Əslində, bəşər övladları tərəfindən törədilmiş bu vəhşi, insanlığa sığmayan davranışa müharibə zamanı baş vermiş qanlı hadisə kontekstindən daha çox bir millətin kollektiv psixoloji pozuntusunun təzahürü kimi baxılmalıdır. Bu, çox dərin, köklü problemdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Xocalı qətliamı ibtidai cəmiyyətdə yox, XX əsrdə törədilib. Beynəlxalq səviyyədə, xarici ekspertlərin iştirakı ilə araşdırılmalıdır ki, bir millət ona qucaq açıb qonşu edən, illər boyu dərd-sərinə şərik çıxan, şadlıqlarda, dar günündə yanında olan bir millətə qarşı necə bu cür amansız, vəhşicəsinə rəftar edə bilər?! Uşaqlara, qadınlara, qocalara rəhm etmədən qətliam törədə bilər?! Xocalı soyqırımını törədənlər, onlarla əlbir olan cinayətkarlar mühakimə edilməlidir, beynəlxalq məhkəmədə cavab verməlidirlər...

- Reza bəy, hərbi fotoqraf-jurnalist, insan əzablarının, ağrıların, çarəsizliyin nə olduğunu gündəlik iş prosesində görən, hiss edən insan getdikcə özü də qəddarlaşırmı, yaxud əksinə - daha humanist, sülhsevər olur? Aydın məsələdir ki, hərbi fotomüxbir, müharibəni lentə alan fotoqraf bitərəf, öz hisslərini, emosiyalarını cilovlaya bilən insan olmalıdır. Sizin praktikanızda olubmu ki, peşə borcunuzu, kredonuzu unudub, kameranın qarşısında olan insanın imdadına çatasınız. Yəni hadisəni unudub insan amilini, insan taleyini, həyatının xilasını ön plana çəkəsiniz...

- Əslində, mən insanları sülhə sövq etmək üçün müharibələri çəkirəm. Yəni müharibənin iç üzünü göstərməklə, insanları savaşlardan, əbəs yerə qan tökməkdən çəkindirməyə çalışıram. Ona görə özümü daha çox sülh carçısı, sülh fotoqrafı hesab edirəm. Həyatım boyu mən münaqişə zonalarında bəlkə də bir əsgərdən, hərbçidən daha çox vaxt keçirmişəm. Münaqişələrin qurbanı olan qadın və uşaqların iztirabları, çəkdikləri əzab-əziyyət məni pasifist olmağa sövq edib. Bu insanlar üçün fotoqraf, yəni kamera ilə çəkən birisi bəlkə də onların dərd-sərini dünyaya çatdırmaq üçün yeganə vasitəçidir. Arxamda olan, özlərini hansısa bir məkana, o cümlədən müharibə ocağına çatdıra bilməyən, lakin vəziyyəti olduğu kimi görmək istəyən insanların səlahiyyətli nümayəndəsi sanıram özümü. Bu məsuliyyəti üzərimdə daim hiss edirəm. Ona görə də çalışıram ki, hadisələri mümkün qədər yaxından izləyim və çəkim. Bilirsiniz, fotolarımın yarıdan çoxunu mən göz yaşı ilə, ürək ağrısı ilə çəkmişəm. Hər dəfə insanların başına gələn müsibətləri izlədikcə, sanki onlarla birgə bu ağrıları-acıları yaşayıram. Mən bu hissləri keçirməsəm, çəkdiyim şəkillər vasitəsilə insanlara istədiyimi çatdıra bilmərəm. Başqa cür mümkün deyil!

Bir uşaq çarəsizlikdən, düçar olduğu zülmdən ağlayanda mən yenidən ilk dəfə bu cür hadisəni gördüyüm zaman keçirdiyim hisslərə qapanıram. Bəzən olur ki, şəklini çəkdiyim insanın mənim köməyimə ehtiyacı olur. O zaman mən, əlbəttə ki, heç bir şeyə varmadan, yaxşı rakursun, yaxşı kadrın olduğunu düşünmədən, kameranı kənara qoyub, onun köməyinə tələsirəm. Belə hadisələr çox olub...

- Müharibənin törətdiyi ağrılı-acılı fəsadları əks etdirmək üçün kimsə xarabalıqları, kimsə qanlı gölməçələri, kimsə də başqa dəhşətli mənzərələri çəkir. Fikir vermişəm ki, Siz öz fotolarınızda müharibə qurbanlarının gözlərini, daha doğrusu, gözlərinin dərinliyində gizlənən hisslərini ifadə etməyə çalışırsınız...

- Gözlər – qəlbin aynasıdır. Bunu əbəs yerə söyləməyiblər. Təbii ki, insan yoldan keçənə ürəyini açmaz, dərdini söyləməz. Qəlbin incəliklərini göstərmək olduqca çətindir. Mən həmişə vurğulayıram ki, qanlı savaşlardan sağ çıxmış, lakin ev-eşiklərini, doğmalarını itirən insanların baxışlarında, çöhrəsində, gözlərinin dərinliyində müharibənin ağrı-acıları əks olunur.

- Və sonuncu sualım. Siz hərbi jurnalistlərə, hərbi fotoqraflara, gənc həmkarlarınıza nə məsləhət görərdiniz?

- Təki müharibələr olmasın və cavan nəslin nümayəndələri dünyanın, təbiətin gözəlliklərini çəksin. Tövsiyəm odur ki, qorxu hissini yaxın qoymasınlar, çünki qorxu – ölümün yarısıdır.

- Səmimi söhbət üçün təşəkkür edirəm.

Nadiyə Qafarova

publisist, tərcüməçi