İsmayıllı, 19 iyul, Rəşad Türkoğlu, AZƏRTAC

Yolumuz İsmayıllının şəhər mərkəzindən xeyli aralıda yerləşən Qırxotaq abidəsinədir. Qalaya yetişmək üçün Muğanlı-İsmayıllı yolundan ayrılıb, Basqal qəsəbəsi ərazisindən keçməklə Sulut kəndinə qədər asfalt yolla hərəkət edirik. Sulut kəndinə qədər avtomobillə, kənddən qalaya qədər yolu isə piyada getməli oluruq.

Dərələrdən, təpələrdən, çaylardan keçməklə Sulutdan 6 km şimal-qərb istiqamətində, Hərəm çayının sağ sahilində, əlçatmaz sıldırım qayalığın üzərində, dəniz səviyyəsindən 1600 metr yüksəklikdə, sıx və hündür meşə ağaclarla örtülmüş sahədə yerləşən Qırxotaq abidəsinə çatırıq. Abidənin divarlarının və ərazidə rast gəlinən tikililərin inşasında hörgü materialı kimi yerli qaya daşlarından istifadə edilib. Hörgü məhlulu kimi həm gəcdən, həm də əhəngdən istifadə olunub. Hörgü qalıqları, inşaatçıların yüksək peşəkarlığından və bu binanın mühüm statusundan xəbər verir. El arasında Hərəm qalası da adlanan 40 otaq abidəsi və ətraf ərazilər 1820-ci ilin sentyabr ayına qədər gərgin mübarizə meydanı olub. Lakin bu qeyri-bərabər mübarizədə Mustafa xan müqavimətin əhəmiyyətsiz və məğlubiyyətin labüd olduğunu başa düşərək, qalanı tərk edərək mühacirət etməli olduğu da deyilir. Beləliklə də, uzun əsrlər Şirvan hökmdarlarının etibarlı sığınacaq və müdafiə yeri olmuş Hərəm qalası tarixi əfsanəyə çevrilib.

Müsahibimiz Sulut kənd sakini Sübhan İdrisov deyir ki, qala Şirvanşahların xanı Mustafa xanın adı ilə bağlı olsa da, amma əslində Mustafa xanın dövründən qat-qat əvvələ gedib çıxır: “Abidə Qırxotaq adlansa da, oradakı otaqların sayı 40-dan çox olub. Belə nəql edilir ki, Şirvan xanları “Qırxotağ”ın hər otağında bir gözəl saxlayarmış və onların bir-biridən xəbəri olmazmış. Qeyd edək ki, bu fikirlə abidənin quruluşu bir-biri ilə tam uzlaşır. Rəvayətə görə buraya yad insan girə bilməzmiş. Tarixi mənbələr göstərir ki, Mustafa xan digər xanlardan fərqli olaraq hərəm saxlamayaraq, sadə həyat tərzi sürüb.

Dağıntıya baxmayaraq, bəzi divar fraqmentlərinin həndəsi və konstruktiv xüsusiyyətlərini qismən təyin etmək olur. Bu hissələrdə divarların qalınlığı 1,5-2 metr, hündürlüyü isə dağılmış vəziyyətdə 3 metrə qədər dəyişir. Bəzi yerlərdə isə yerüstü hissə tam dağıldığından bünövrənin istiqamətini belə təyin etmək olmur. Otaqlar arasında yarıuçuq qapı yerləri və xarici divarlarda pəncərə oyuqları müşahidə olunur. Görünür, binanın qədim inşaatçıları müdafiə tələblərinə önəmli yer verməklə yanaşı, gözəllik və romantik duyğulardan da məhrum olmamışlar”.

Sulut kənd sakini Xoşbəxt Cəlilov deyir ki, qalanın memarlıq-planlaşma quruluşunu, əlçatmaz dağlıq ərazidə yerləşməsini nəzərə alaraq, onu respublika ərazisində mövcud müdafiə sistemlərinin 4 qrupundan biri sayılan dağ qalaları qrupuna aid etmək olar. Güclü dağıntı və aşınma səbəbindən, qazıntı aparmadan, kompleksin başqa hissə və otaqlarını təyin etmək mümkün deyil. Qalanın örtük konstruksiyaları tam dağılıb. Lakin örtüyün Şirvan memarlığı üçün səciyyəvi olan tağlarla və günbəzlərlə qurulması şübhə doğurmur. Əgər qalanın bərpası mümkün olsa həm tariximiz yer üzündən silinməz, həm də bura gələn yerli və xarici qonaqların sayı durmadan artar.

Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin İsmayıllı rayonu üzrə abidə mühafizəçisi Elnur Nurməmmədovun sözlərinə görə, 40 otaq qəsri tez-tez yerli və xarici qonaqların səfər etdiyi tarixi abidələrdən biridir. Biz də həmin turistlərlə, eləcə də yerli sakinlərlə maarifləndirici söhbətlər aparırıq. Abidələrlə davranış qaydası, onları qorumaqla bağlı ətraflı məlumat veririk. Abidənin bərpasına gəldikdə isə ölkəmizdə digər abidlərin bərpası kimi gələcəkdə bu abidənin də bərpası nəzərdə tutulur.