Bakı, 9 may, AZƏRTAC

Biz Heydər Əliyev haqqında danışanda onu Azərbaycan xalqının böyük oğlu, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, Azərbaycanın müasir hüquqi-siyasi sisteminin yaradıcısı, azərbaycançılıq ideologiyasının banisi, azərbaycanlı sosial üst kimliyinin, milli özünüdərk şüurunun formalaşdırıcısı, Ümummilli Lider, Ulu Öndər kimi çox qiymətli və məzmunlu sözlərlə yad edirik. Ancaq bütün bunları deyərkən yenə nəyi isə demək lazım olduğunu hiss edirik, amma onu ifadə etməkdə çətinlik çəkirik. Düşünürəm ki, Heydər Əliyevin böyüklüyü də elə məhz bundadır.

Bu fikirlər Milli Məclisin deputatı Hikmət Babaoğlunun “Ulu Öndərin adı və fəaliyyəti Azərbaycan etnocoğrafiyası ilə məhdudlaşmır” sərlövhəli məqaləsində yer alıb.

AZƏRTAC məqaləni təqdim edir: “Heydər Əliyev epoxal siyasətçi idi. Onun Azərbaycanda hakimiyyəti ayrıca bir era təşkil edir. Bu era müxtəlif ideoloji, siyasi və sosial qatlardan ibarətdir. Ancaq nəticə və məzmun etibarilə bütövdür. Müxtəlif təbəqələr onun tamlığını təyin edən daxili komponetlərdir. Çünki bütün dövrlərdə və hallarda Heydər Əliyev erası xalqımıza xidmət etmək məqsədlərinə xidmət edib. Onun Azərbaycanda hakimiyyəti iki, tamamilə bir-birinə zidd olan siyasi ideoloji sistemlərdə mövcud olsa da, fəaliyyətinin cazibə mərkəzi daima Azərbaycan dövlətçiliyi olub. Ancaq şübhəsiz ki, Heydər Əliyevin fəaliyyətini yalnız milli müstəvidə qiymətləndirmək doğru olmazdı. Ulu Öndərin adı və fəaliyyəti Azərbaycanın siyasi inzibati və etnosiyasi coğrafiyası ilə məhdudlaşmır.

Heydər Əliyev istər sovet xalqları, istərsə də bütövlükdə türk xalqlarının tarixində mühüm rol oynamış bir siyasətçidir. Heydər Əliyevin tarixin müxtəlif mərhələlərində aldığı kritik qərarları bu gün müasir türk dünyası xalqlarının və daha geniş mənada Orta Asiyadan Avropaya qədər uzanan böyük siyasi coğrafiyada yerləşən çoxsaylı xalqların müasir sosial-iqtisadi, mədəni-humanitar inteqrasiyası və birliyi kontekstində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bura iqtisadi müstəvidə onun əsasını qoyduğu Bakı- Tbilisi-Ceyhan layihəsi və onun mədəni humanitar müstəvidə yaratdığı, daim sülhü və əməkdaşlığı təşviq edən siyasi dəyər və ənənələri də daxildir. Əslində, Azərbaycanın iqtisadi və siyasi müstəqilliyinin açarı kimi qiymətləndirilən üç dəniz əfsanəsinin yaratdığı yeni geoiqtisadi perspektivlər kontekstində sonradan həyata keçiriləcək dörd dəniz əfsanəsi, yəni “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsinin də uğurunu təyin edirdi. Beləliklə, Xəzər-Qara Dəniz-Ağ Dəniz triadasına sonradan Adriatik Dənizi də qoşularaq Avropanın müasir alternativ enerji təhlükəsizliyi kəmərini yaradacaqdı. Əgər həmin dövrün mövcud hüquqi şərtlərini və geosiyasi konfiqurasiyasını nəzərə alsaq, bu gün qətiyyətlə deyə bilərik ki, Heydər Əliyev o zaman hüquqsuzluq şəraitində hüquq, etimadsızlıq şəraitində isə yeni beynəlxalq etimad mühiti yaradırdı.

Dövlətin və siyasətin sosiologiyası, yaxud xalqın özünü milli dövlətlə identikləşdirməsi

Dövlətin və siyasətin sosiologiyası, yaxud xalqın özünü milli dövlətlə identikləşdirməsi müstəqillik dövrünün ən mühüm milli cağırışlarından biri idi. Çünki siyasətin formal üst qatlarında fərqli proseslər, cəmiyyətin sosial siyasi və mənəvi qatlarının dərinliklərində isə tamamilə fərqli proseslər gedirdi. Ona görə də həmin dövrdə siyasi hakimiyyəti özünə tabe edənlər sosial hakimiyyətə sahib ola bilmədiklərinə görə siyasi hakimiyyəti də əllərində saxlaya bilmirdilər. Bu mürəkkəb kombinasiyanın uğursuz həlli, yaxud ümumiyyətlə dərk edilməməsi isə Azərbaycan dövlətinin təməllərini sarsıdırdı. Problemin həlli üçün universal sosial düstur tapmaq lazım idi. Bu düsturu Heydər Əliyev dühası tapdı və tətbiq etdi. Hakimiyyətə gələr-gəlməz bəyan etdi ki, müstəqil Azərbaycan dövləti Azərbaycan xalqının milli sərvətidir.

Bu ideoloji çağırış Azərbaycan cəmiyyətinin bütün etnomədəni və sosial-mədəni qatlarında eyni anlayış və coşqu ilə assosiasiya olundu. Səbəb isə o idi ki, çağırışı edən xalqın qəbul etdiyi lider idi. Çünki hələ birinci hakimiyyəti dövründə Heydər Əliyev öz xalqının inam və etimadını qazana bilmişdi. Sırf sosial kontekstə isə cəmiyyət tərəfindən mənimsənilən bu tezis xalqın özünü milli dövlətinə mənsub hesab etməsi hadisəsinə çevrildi. Başqa sözlə, ölkəmizdə lider, dövlət və xalqın vəhdəti formalaşdı. Sosiologiya izah edir ki, məhz bu üç mühüm faktor istənilən cəmiyyəti və onun siyasi sistemini davamlı edir.

Beləliklə, xalq ümummilli maraqlar kontekstində kütləvi – sinxron hərəkət qabiliyyəti əldə edir. Sonralar əldə edilən məhz bu sosial keyfiyyət dövlət çevrilişinə cəhdlər zamanı dövlətimizi qorudu. Müstəqillik tariximizin ilk illərində hadisələrin inkişafı kontekstində baş verən dövlət çevrilişi və vətəndaş müharibəsi fonunda hadisələri analiz edən Heydər Əliyev bu mərhələdə millətimizə ikinci mühüm çağırışını belə etdi: “Müstəqilliyi əldə etmək nə qədər çətindirsə, qoruyub saxlamaq ondan da çətindir”.

Ancaq qısa müddət ərzində Heydər Əliyev müstəqilliyimizə təhdid yaradan bütün təhlükələri və təhdidləri aradan qaldıra bildi. 1993-cü il 15 iyun, 1994-cü il 3-4 oktyabr və 1995-ci il 16-17 mart hadisələri zamanı milli dövlətimizi və müstəqilliyimizi hədəfə alanların planları dağıdıldı. Yalnız bundan sonra Heydər Əliyev 1995-ci ilin aprel ayında keçirilən ümumxalq toplantısında bildirdi ki, Azərbaycanın müstəqilliyi daimidir, əbədidir, dönməzdir. Bu üç ardıcıl çağırışda Heydər Əliyev dövrün siyasi proseslərini sözlə ifadə edir və problemin nələrdən ibarət olduğunu aydın şəkildə cəmiyyətə əyani olaraq göstərirdi. Yəni, Ulu Öndər zəngin siyasi təcrübəyə malik böyük dövlət xadimi kimi problemləri inzibati güc vasitələri ilə deyil, xalqın kütləvi inersiyası, yəni aktiv ətaləti ilə həll edirdi. O zamanlar bu gücü ifadə etmək üçün xüsusi bir termin yox idi. Hazırda həmin gücə “yumşaq güc” deyirik.

Azərbaycançılıq ümummilli və universal dəyərlər sistemi kimi

Hazırkı tarixi prizmadan baxdıqda, Heydər Əliyevin fəaliyyətinin bu vaxta qədər tədqiqatlardan və ümumi kütləvi yanaşmadan kənarda qalan bəzi aspektləri xüsusi maraq kəsb edir. Ümumi yanaşma və ortaq ictimai qənaət Heydər Əliyevin azərbaycançılıq ideologiyasını Azərbaycanda ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə gəldikdən sonra başlatdığı yönündədir. Ancaq, əslində, Ulu Öndər azərbaycançılıq ideologiyasının əsaslarını hələ sovet dövründə, 1969-cu ildə Mərkəzi Komitəyə birinci katib seçildikdən dərhal sonra, Bakı Dövlət Universitetinin yaradılmasının 50 illik yubiley tədbirində Azərbaycan dilində söylədiyi nitqi ilə qoymuşdu. Bu çıxışında Heydər Əliyev həm Azərbaycan dilini dövlət dili statusunda yenidən təqdim etmiş, həm də Bakı Dövlət Universitetini yaradanları Azərbaycan xalqının böyük övladları kimi qiymətləndirmişdi. Burada məsələnin iki mühüm tərəfinin xüsusi şərhə ehtiyacı var.

Birincisi, söylədiyi nitqində Heydər Əliyev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini milli dövlətçiliyimizin mühüm həlqələrindən biri kimi qiymətləndirir, ikincisi dil üzərindən cümhuriyyətimizlə birbaşa əlaqə qururdu. Beləliklə, orta statistik azərbaycanlının tarixi və dövlətçilik şüurunu yeniləməklə tarixi yaddaşımızın bərpası istiqamətində ona mühüm mesaj göndərmiş olurdu. Bunların hər ikisi öz dövrü üçün olduqca təhlükəli addımlar idi. Ancaq dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev bunu etdi. Nəticədə Azərbaycan dili dövlət dili kimi təsdiq olundu. Bu siyasi-hüquqi kontekstdə mühüm tarixi hadisə idi. Ümumiləşdirməyə çalışsaq, belə bir qənaət ifadə edə bilərik ki, azərbaycançılıq ideologiyasının alt komponentləri elə o dövrdən formalaşmağa başladı. Bu qatlar isə ən azı iki mühüm siyasi-ideoloji hadisə ilə tamamlanırdı. Birincisi milli mühafizəkarlıq, yəni milli konservatizm, ikincisi isə universal dəyərlərlə zənginləşdirilmə, yəni liberalizm.

Müstəqillik dövründə də Heydər Əliyev özünün bu siyasi-ideoloji formuluna sadiq qaldı. Azərbaycançılıq ideologiyasını mühafizəkarlıq və universal dəyərlərin vəhdəti kimi təqdim edərək Azərbaycanın milli neokonservatizmini yaratdı. Bu isə hüquqi sistemimizdə vətəndaşlıq bərabərliyini və dövlət millətçiliyini, sosial münasibətlər sistemimizdə isə azərbaycanlı sosial üst kimliyini təyin etdi. Nəticədə sosial-hüquqi bərabərlik həm də ortaq milli identikliyi gücləndirərək ictimai harmoniya və həmrəyliyimizi təyin etmiş oldu. Heydər-Xalq, Xalq-Heydər birliyinin növbəti sosial-ideoloji kombinasiyası da elə buradadır. Ona görə də biz azərbaycançılığı bəzən milli məfkurə, bəzən ümummilli ideologiya və s. kimi qiymətləndirsək də, azərbaycançılıq həm də özlüyündə milli neokonservatizmdir, yəni dəyərlər və sosial inanclar sistemidir.

1970-ci illər sənayeləşməsinin sosiologiyası və demoqrafiyası

1970-1980-ci illər Azərbaycanda sənayeləşmənin baş tutması dövrünün iqtisadi trendini təşkil edirdi. Bu prosesdə sənaye müəssisələrinin böyük bir hissəsi Bakıda yaradılırdı. Həmin tarixi mərhələdə Heydər Əliyev tərəfindən gənclərimizin əmək qüvvəsi kimi Azərbaycanın regionlarından Bakı şəhərində məskunlaşdırılması Bakıda yeni milli intibah dövrünün əsasını qoydu. Bu paytaxt əhalisinin sosiologiyası və demoqrafik balansını milli zəmində lehimizə dəyişdi. Bənzər proses cəmiyyətin bütün mədəni və milli intellektual dərinliklərində də baş verirdi. Beləliklə, hazırda bütün dünyaya qürurla təqdim etdiyimiz multikultural azərbaycanlı sosial–mədəni modeli də elə həmin vaxtlarda substrat hadisə kimi özünü təyin edirdi.

Əldə etdiyimiz tarixi Zəfər, ərazi bütövlüyümüzün bərpa olunması, qalib xalqa çevrilməyimiz Heydər Əliyev ideyalarının təntənəsidir.

Hazırda Azərbaycan xalqı təkcə öz müstəqillik dövrü tarixinin deyil, bütövlükdə dövlətçilik tarixinin ən əlamətdar bir mərhələsinə qədəm qoyub. Bu mərhələ torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi, xalqımızın ümummilli arzusunun reallığa çevrilməsi, inkişaf, tərəqqi, dirçəliş, intibah mərhələsidir. Ancaq müstəqillik tariximizin elə kritik səhifələri var ki, həmin mərhələlərdə Heydər Əliyevin aldığı uzaqgörən strateji qərarlar olmasaydı, milli dövlətçiliyimiz böhrandan xilas edilə və inkişaf edərək hazırkı mərhələyə çata bilməzdi. Bu gün Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında, Heydər Əliyevin yaratdığı milli dövlətçilik ənənələri üzərində təntənə edən müstəqil Azərbaycan, müstəqil dövlətçilik tariximizin ən güclü Azərbaycanıdır.