Bakı, 5 iyul, AZƏRTAC

Xəzər regionu dünya iqtisadiyyatının diqqət mərkəzində olan, mühüm neft və qaz hasil və ixrac edən regiona çevrilib. Yeni enerji resurslarının sürətlə axtarış və istismarı, eyni zamanda, bir sıra geosiyasi proseslərin yaranmasına səbəb olub. Bununla yanaşı, son onilliklərdə Xəzər regionunda nəhəng və iri karbohidrogen yataqlarının kəşfi, iri qazılmamış perspektiv strukturlar fondu, neft hasilatının unikal göstəriciləri və parametrləri Azəri-Çıraq-Günəşli meqastrukturu, Bakı Tbilisi-Ceyhan və Bakı-Tbilisi-Ərzurum magistral boru kəmərləri şəbəkəsi, Cənub Qaz Dəhlizi, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, Səngəçal dəniz limanı Xəzər dənizi regionunu 21-ci əsrin neft biznesinin mərkəzlərindən birinə çevirib.

Xəzərdə neft və qazın intensiv kəşfiyyatı və hasilatı fonunda biz bir çox geo-ekoloji təhlükələrlə rastlaşırıq. Bunlar Xəzər dənizi səviyyə tərəddüdləri, dəniz dibinin deformasiyaları ilə bağlı geoloji təhlükələr və çirklənmə ilə bağlı ekoloji problemlərdir. Xəzərin ən zəngin bioloji ehtiyatlarının qorunub saxlanması da günümüzün aktual problemidir. Bunlar bir kontekstdə həllini gözləyən problemlərdir. Bütün bu problemlərin elmi həlli Xəzəryanı dövlətlərin birlikdə aparacağı tədqiqatlara bağlıdır.

Bakıda “İqlim dəyişmələri şəraitində Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdləri, proqnoz və uyğunlaşma tədbirləri” mövzusunda keçirilən beynəlxalq konfransın media tərəfdaşı olan AZƏRTAC xəbər verir ki, bunu tədbirdə çıxış edən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Neft və Qaz İnstitutunun baş direktoru, akademik Fəxrəddin Qədirov deyib.

Akademik bildirib ki, geoloji inkişaf dövrü ərzində Xəzər regionu dəfələrlə litosfer plitələrinin qarşılıqlı təsiri ilə aktiv geodinamik proseslərin təsirinə məruz qalıb. Bu günə kimi aparılmış tədqiqatlar Xəzərin səviyyə tərəddüdlərində çox kəskin dəyişmələrin olduğunu göstərir. Həmin tədqiqatlar 100 il əvvəl Xəzərin səviyyəsinin 2 metr yüksək olduğunu göstərir. XX əsrin 30-cu illərində səviyyə 1.5 metr enib, 1978-1995-ci illər arasında 2.7 metr yüksəlmə baş verib. 2005-ci ildən başlayaraq isə ildə səviyyə 10 santimetr enməkdədir. Bu dəyişmə 25-30 il davam edərsə, Xəzərin Şimal-Şərq hissəsi Aral dənizinin aqibəti ilə üzləşə bilər. Xəzər dənizinin səviyyə dəyişmələrində müəyyən zaman intervallarında trendlər müşahidə olunsa da bunların üzərində fluktuasiya dəyişmələri də müşahidə edilir.

"Coğrafi mövqeyinə və okeanlarla əlaqəsinin olmaması səbəbindən Xəzərin səviyyə rejimi onu bəsləyən çaylardan, yağıntılardan və buxarlanmadan - zamanla dəyişən dəniz su balansının əsas komponentlərindən çox asılıdır.

Diqqətə çatdırılıb ki, Xəzərin səviyyəsinin tərəddüdünə səbəb olan əsas amillər arasında əsasən bunlar göstərilir: iqlim amili ilə formalaşan Xəzər dənizinin su balansın komponentləri, iqlimə və dolayısı ilə dənizin səviyyəsinə təsir edən astronomik amillər, tektonik amillər, antropogen amillər. Antropogen faktorlar iqlim dəyişmələrinə və bilavasitə su balansı komponentlərinin dəyişmələrinə səbəb olur.

Xəzər dənizinə yeraltı suların axmasına dair aparılan hesablamalar bu prosesin dəniz səviyyəsindəki tərəddüdlərə ciddi təsiri olmadığını göstərir.

Xəzər regionu ölkələri arasında elmi informasiya və nəşrlərin mübadiləsinin, eləcə də birgə elmi konfransların keçirilməsinin gələcəkdə də davam etdirilməsi məqsədəuyğun olar. Konsorsium çərçivəsində yeni məlumatların operativ müzakirəsi və birgə təhlili mexanizminə də ehtiyac var. Bu proqramın həyata keçirilməsi dəniz səviyyəsi tərəddüdlərinin Xəzər regionunda yaratdığı təbii təhlükələrin qiymətləndirilməsində mühüm əhəmiyyət daşıyar.

İlk addım kimi Xəzərdə tədqiqatların əsas istiqamətləri üzrə region ölkələri arasında razılaşdırılmış beynəlxalq elmi proqrama ehtiyac var. Bu günə qədər Rusiyanın elmi təşkilatları ilə ilk növbədə Rusiya Elmlər Akademiyası, Moskva Dövlət Universiteti, "Xəzər dənizinin fənlərarası atlası", seysmologiya və geodinamika sahəsində birgə tədqiqatlar, Xəzər dənizinin mühafizəsi, s. Volqanın müasir və paleodeltalarının öyrənilməsi, Xəzər dənizinin səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi, karbohidrogenlərin geokimyası və palçıq vulkanizmi və s. haqda epizodik tədqiqatlar aparılıb.

Gələcəkdə bununla bağlı işçi qrup təşkil etmək lazımdır ki, belə əməkdaşlığın yeni, daha səmərəli formasının təşkili imkanlarını müzakirə edilsin. Biz Xəzər Dənizi Problemləri üzrə Beynəlxalq Mərkəzin təşkilini nəzərdə tuturuq. Həmin istiqamətdə ilk addım atılıb. Belə ki, 2011-ci il aprelin 29-da Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası nəzdində Xəzər dənizinin Problemlərinin Tədqiqi Elmi Mərkəzinin yaradılması haqqında Sərəncam imzalayıb. Belə bir mərkəzin Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi ilə birlikdə təşkili Xəzər dənizinin elmi cəhətdən öyrənilməsinə yeni təkan olacaq ki, bu da bir çox alimlərin və təşkilatların həmin nadir obyektin tədqiqi üçün səylərini birləşdirməyə imkan verəcək" , - deyə F.Qədirov qeyd edib.