Ağsu, 26 oktyabr, Adil Ağayev, AZƏRTAC

Azərbaycan həm əlverişli coğrafi, həm də mühüm hərbi-strateji mövqeyə sahibdir. Ərazimizdə istər ticarət, istərsə də hərbi məqsədlər üçün çox sayda körpülər inşa edilib. Onlardan biri də ümumdünya tarixi-mədəni irs nümunələrindən olan Xudafərin körpüləridir. Araz çayı üzərində inşa olunan Xudafərin körpüləri düz 26 il idi ki, erməni əsrliyində idi. Nəhayət, 2020-ci il oktyabrın 18-də - Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi Günündə Silahlı Qüvvələrimiz tərəfindən azad edildi.

Xalqımız üçün həm də mənəvi əhəmiyyəti böyük olan Xudafərin körpülərinin tarixi, milli memarlıq, sosial-iqtisadi və siyasi əhəmiyyəti barədə AZƏRTAC-ın bölgə müxbirinin suallarını cavablandıran tarix üzrə fəlsəfə doktoru Fariz Xəlilli deyib: Xudafərin körpülərinin və ətraf yaşayış məntəqələrinin azad olunması nəinki tarixi və mədəni, həm də siyasi və iqtisadi hadisədir. Tarixçilərin ehtimallarına görə, Xudafərin körpülərinin özülləri antik dövrdə atılıb. Bu körpülər yüz illərlə transkontinental yollar üstündə yerləşib, təkcə ölkədaxili və ölkələrarası əlaqələrdə deyil, qitələrarası qarşılıqlı münasibətlərdə, xüsusilə İpək yolu üzərində yararlı olub.

Tarixçi qeyd edib ki, müxtəlif vaxtlarda ayrı-ayrı xalqların və qüvvələrin yerdəyişməsini - miqrasiyasını istiqamətləndirən Xudafərin körpüləri eneolit dövründən üzübəri Azərbaycan tərəkəmələrinin baş köç yolunun, hər il cənubdan Arana və Qarabağa gedən güclü yaylaq və qışlaq axınlarının da qovşağı olub. Xudafərin körpülərinin adı çoxsaylı tarixi yazılı mənbələrdə çəkilir, Arazboyu siyasi-iqtisadi hadisələrlə bağlılığı vurğulanır.

Körpülərin böyüyü Xudafərin kəndində olub, on beş aşırımlıdır. Həmin körpünün hələ VII əsrdə Məhəmməd Peyğəmbərin səhabəsi Bukeyr ibn Abdullah tərəfindən tikilməsi haqqında Həmdullah Qəzvini "Qəlblərin əyləncəsi" əsərində bəhs edib. O, Araz çayı üzərindəki Xudafərin körpüsünün çoxlu kəndləri olan Zəngilan nahiyəsində yerləşdiyini bildirir. F.Xəlilli deyib: Müasir dövrdə Xudafərin körpüsündən yazanların çoxu tarixçi olmadığı üçün Peyğəmbərin səhabəsi və Muğanın fatehi olan Bukeyr ibn Abdullahın adını yanlış olaraq "Bəkr" kimi təqdim edirlər. Əslində Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” əsərində bunu açıq-aydın yazır ki, Xudafərin körpüsünü səhabə Bukeyr ibn Abdullah xəlifə Ömər ibn Xəttab dövründə, müsəlmanların Azərbaycana yürüşü vaxtı inşa edib. Bu da maraqlıdır ki, Peyğəmbərin səhabəsi Bukeyr ibn Abdullah elə Azərbaycan, Qarabağ torpaqlarında şəhid olub. Bukeyr ibn Abdullah qədim körpünü yenidən qurduğu kimi, onun ucaltdığı körpü də sonralar dəfələrlə bərpa və təmir edilib. AMEA-nın müxbir üzvü, memar Cəfər Qiyasi yazır ki, indiki on beşaşırımlı körpü memarlıq xüsusiyyətlərinə görə XII əsrin abidəsidir. Körpü tağlarının dayaqları təbii özüllər-qayalar üstündə ucaldılıb. Körpünün ümumi uzunluğu 200 metrə yaxın, eni 4,5 metr, çay səviyyəsindən ən böyük hündürlüyü 12 metr, ən iri tağ aşırımı 8,70 metr, ən kiçik tağ aşırımı 5,80 metrdir. On beşaşırımlı körpüdən 750 metr qərbdə yerləşən on biraşırımlı körpü başdan-başa daşdan tikilib və yaxşı yonulmuş iri daş lövhələrlə üzlənib. AMEA-nın müxbir üzvü, memar Cəfər Qiyasi bu körpünün XIII əsrdə Elxanilərin hakimiyyəti illərində antik körpü qalıqları üstündə yenidən tikildiyi fikrindədir. Onun uzunluğu 130 metrə yaxın, eni 6 metr, çay səviyyəsindən hündürlüyü 12 metrdir. Körpünün üç orta tağı salamat qalıb. Sahil tağları isə XX əsrin 30-cu illərində İranla gediş-gəlişi kəsmək üçün dağıdılıb. Həmin vaxtdan körpünün yeni bir adı yaranıb: Sınıq körpü. Tikinti materialı və memarlıq biçimlərinə görə daha monumental görünən on biraşırımlı körpüdə oyma naxışlı dairəvi biçimli daş bəzək lövhəsi də aşkar edilib.

Böyük konstruktiv dayanıqlığı ilə yanaşı, Xudafərin körpülərinin, xüsusilə Sınıq körpünün güclü bədii ifadəliliyi var. Onlar öz ətrafında hər iki sahildə olan çoxlu mədəni dəyərləri – müxtəlif tipli memarlıq, tarix-arxeologiya və təbiət abidələrini birləşdirir.

Qeyd edək ki, ümumdünya əhəmiyyətli tarixi hadisələrlə bağlılığına, gözəl landşaftla üzvi birliyinə, yüksək memarlıq mühəndis həlli və sair görə Xudafərin körpüləri universal dəyərli abidələrdir. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi müstəsna universal dəyəri, təkrarolunmaz landşaftı, yüksək memarlıq-mühəndis həlli, eləcə də iki ölkə ərazisində yerləşdiyini nəzərə alaraq, Xudafərin körpülərinin UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına salınması məqsədilə tədbirlər həyata keçirməyi planlaşdırır.