Qahirə, 26 aprel, AZƏRTAC

“Yaxın Şərq” termini ilk dəfə Amerika tarixçisi Alfred Mahan tərəfindən 1902-ci ildə istifadə olunub. Qərb politoloqları bu yeni termini Cənubi Qafqazdan Şimali Afrikayadək olan əraziyə, daha çox ərəblərin yaşadığı coğrafi məkana aid etməyə başladılar. Həmin il “The Times” nəşrinin xarici siyasət üzrə redaktoru Valentine Çirol “The Middle Eastren Question” (Yaxın Şərq məsələsi) sərlövhəli məqaləsində bu regionun Hindistana gedən yolun üzərində yerləşən bütün əraziləri əhatə etdiyini yazmışdı. XX əsrin əvvəllərində Yaxın Şərq adlanan regionda suriyalı, fələstinli və iraqlı adı daşıyan xalqlar da olmayıb. Uzun əsrlər Osmanlı imperiyasının hegemonluğu altında olan bu ərazilərdə yaşayan əhali ümumi olaraq “ərəblər” adlanırdı. Beləliklə, XX əsrin siyasi terminologiyasında meydana çıxan Yaxın Şərq termini Avropa imperializminin məhsulu olub. Müstəmləkə siyasətinin mərkəzi də məhz Qərbi Avropadır. Ümumilikdə, Qərbin “hibrid müstəmləkəçilik” siyasəti üç mərhələdən – müstəmləkəçilik, neomüstəmləkəçilik və postmüstəmləkəçilik ibarətdir.

Neftin kəşfi və Qərbin Yaxın Şərqdə yeni planları

1908-ci ildə geoloq Corc Bernard Reynolds İran ərazisində ilk neft yatağını kəşf edib. Bundan sonra Ərəb yarımadasına yönələn müstəmləkəçi güclər 1938-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanının ərazisində “qara qızıl” yataqları aşkar ediblər. II Dünya müharibəsi səbəbindən bu prosesdə yaranmış durğunluq XX əsrin 50-60-cı illərində tam sürətlə davam edib. Küveyt, İraq, Oman və Bəhreyndə tapılan karbohidrogen ehtiyatları da Qərb şirkətlərinin nəzarətinə keçib. Həmin illərdə ənənəvi müstəmləkəçi dövlətlərə yeni rəqib - ABŞ sözügedən regionda daha fəal rol oynamağa başlayıb.

Neft amili ilə yanaşı, Yaxın Şərq coğrafi mövqeyi baxımından da çox əhəmiyyətlidir; Şərq-Qərb, quru və dəniz yollarının kəsişməsində yerləşməsi müstəmləkə dövründən sonra Qərb ölkələrini yeni strateji planlar həyata keçirməsi və bununla da regionda təsirini qorumasına vadar edirdi. 1932-ci ildə İraq və 1946-cı ildə Livan və İordaniya dövlətlərinin qurulması ilə başlayan müstəmləkəçiliyin başa çatması prosesi 1971-ci ildə Qətər, Oman və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin elan edilməsi ilə yekunlaşdı. Lakin bu proses imperializmin törətdiyi faciələrlə müşayiət olundu. Xüsusən ərəb dünyasında təsirini qoruyub saxlamaq istəyən Fransa tərəfindən 1962-ci ildə müstəqilliyini elan edən Əlcəzairdə 1,5 milyon insan qətlə yetirildi. Bununla belə, Qərbin beyin mərkəzləri bu üsullarla regionda hegemonluğu qoruyub saxlamağın qeyri-mümkünlüyünü də başa düşürdülər. Artıq yeni dövlətlər formalaşması, Süveyş kanalının Misir tərəfindən milliləşdirilməsi, ərəb ölkələri liderlərinin özünəinamının artması fonunda yeni metodlara ehtiyac yaranmışdı. Həmin yeni siyasət neomüstəmləkəçilik oldu.

Neomüstəmləkəçilik və “ərəb baharı”

Neomüstəmləkəçilik iri kapitalist Qərb ölkələri tərəfindən gənc və inkişaf etməkdə olan dövlətlərin, o cümlədən müstəmləkə əsarətindən qurtulmuş xalqların yeni iqtisadi, maliyyə və hərbi üsullarla tabe etdirilməsi və istismarı sistemidir. Bu termin Asiya-Afrika ölkələrinin Bandunq Konfransından (1955-ci il) sonra daha ox yayılıb və Qərbin bu yeni müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı Qoşulmama Hərəkatı yaradılıb.

Ərəb ölkələrinin siyasi cəhətdən pərakəndəliyi, iqtisadi, xüsusən maliyyə və texnoloji baxımdan Qərbdən asılılığı neomüstəmləkəçilik tərkib hissəsidir. “Soyuq müharibə”yə qədər Yaxın Şərqdə hegemon olan Böyük Britaniyanı əvəz edən ABŞ siyasətçiləri isə neomüstəmləkəçilik dövründə keçmişdən miras qalan və ərəb dövlətlərinin yaranması zamanı gələcək münaqişələrə zəmin yaradan amillərdən - ərazi mübahisələri, məzhəb ayrılığı, psevdodemokratiya şüarları və s. istifadə etməyə başladılar. Təsadüfi deyil ki, son illər Şimali Afrika və Yaxın Şərqin 16 ölkəsindən 7-sində daxili silahlı münaqişələr baş verib. Yəmən, İraq, Suriyada sünni-şiə ixtilafı zəminində törədilən qırğınlar və viran qoyulan şəhərlər də həmin siyasətin nəticələridir.

1980-1988-ci illər İran-İraq müharibəsi, 1990-cı ildə Səddam Hüseynin Küveytə hərbi müdaxiləsi zamanı yüz minlərlə insanın həlak olması, 2003-cü ildə İraq liderinin özünə qarşı ABŞ-ın başçılıq etdiyi hərbi koalisiyanın həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar zamanı yüz minlərlə insan tələfatı və dağıntılar, 2014-cü ildən Yəməndə davam edən və çoxlu sayda dinc sakinin ölümünə səbəb olan vətəndaş müharibəsi və s. Qərbin “Böyük Yaxın Şərq” planının tərkib hissəsi hesab edilir.

Analitiklər hesab edirlər ki, 2010-cu ildə Tunisdə başlayan və “ərəb baharı” adı ilə regiona yayılan iğtişaşlar və silahlı münaqişələrin əsas səbəblərindən biri Qərbin region dövlətlərinə qarşı soyğunçuluq siyasətidir. 2011-ci ildə “The Guardian” yazırdı ki, Fransa hökuməti əvvəlcə iğtişaşları zor gücü ilə yatırmaq üçün Tunis Prezidenti Bin Əliyə yardım təklif edib. Lakin az sonra rəsmi Paris hakimiyyəti devrilən tunisli dövlət başçısına sığınacaq verməkdən belə imtina edib. Liviyada da Muammər Qəddafi rejiminə qarşı NATO-nun hərbi əməliyyatının həyata keçirilməsində ən fəal rol oynayan məhz Fransa olub. Şübhəsiz ki, Fransa, Almaniya və digər Qərb ölkələrinin əsas məqsədi regionda öz iqtisadi maraqlarını təmin etmək idi. Avropa və ABŞ hökumətlərinin əsas hədəfi bu ölkələrin təbii sərvətləri hesabına öz əhalisinin rifahının təminidir. Məhz bunun nəticəsidir ki, rəsmi məlumata görə, 2019-cu ildə Almaniya və Fransada adambaşına düşən milli gəlir 34-38 min avro, Tunis və Liviyada isə cəmi 980 -1200 avro olub.

“Ərəb baharı” avantürasının ən böyük qurbanları Suriya vətəndaşları oldular. Belə ki, vətəndaş müharibəsi və Qərb koalisiyasının müdaxiləsi nəticəsində 4,8 milyon insan qaçqın, 6,3 milyon nəfər isə məcburi köçkünə çevrildi. Bu ölkədə yarım milyona yaxın insanın da həlak olduğu bildirilir. “Parçala və hökm et” siyasətinin ən bariz nümunəsi isə Yəməndə baş verir. Bu ölkədəki məzhəb və etnik zəmində silahlı münaqişəyə bir neçə tərəf – husilər, Səudiyyə Ərəbistanının başçılıq etdiyi koalisiyanın dəstəklədiyi hadilər, habelə “Ənsar əl-Şəriyyə” təşkilatı və “Əl Qaidə”nin Ərəb yarımadasında olan silahlıları cəlb olunublar. Hazırda ən böyük neft-qaz yataqlarının olduğu Mərib bölgəsi uğrunda da qızğın döyüşlər gedir. Bütün silahlı münaqişələrdə effektsiz vasitəçi rolunu oynayan BMT və Qərb ölkələri isə dağıntılar, aclıq və səfalətə düçar olmuş Yəmən xalqının faciəsinə biganədir. “Ərəb baharı”nın viran qoyduğu Liviyada da vəziyyət acınacaqlıdır. Hazırda Əbdülhəmid Dbeibahın başçılıq etdiyi keçici hökumətin də bu ölkənin ərazi bütövlüyünü qoruyacağı və sülhü təmin edəcəyi şübhə altındadır.

Postmüstəmləkəçilik növbəti qlobal təsir vasitəsi kimi

Qloballaşma və yüksək texnologiyaların inkişafı Qərbin keçmiş müstəmləkələrində təsirini qoruyub saxlamaqda yeni siyasəti labüd edib. Fransız alimlərinin nəzəriyyəsi olan, habelə müstəmləkəçilik və imperializmin mədəni irsi adlanan postmüstəmləkəçilik həmin ölkələr üzərində fəlsəfə, kino, siyasi elmlər, sosial-iqtisadi coğrafiya, sosiologiya, feminizm, dini tədqiqatlar və ədəbiyyat sahələrində nəzəriyyələri ehtiva edir.

Yeni tendensiyanın ən mühüm istiqamətlərindən biri ərəb ölkələrində insanların milli kimliyi və yeni dövlətlərin sərhədlərinin Qərbin diktəsi ilə müəyyən edilməsidir. Nəzih Eyyubinin “Ərəb dövlətlərinin qurulması” və Rafael İsraelin “İordaniya Fələstindirmi?” adlı əsərlərində göstərilir ki, əslində, Yaxın Şərqdə müstəmləkəçilik siyasəti davam edir və onun sosial fraqmentləri daha qabarıqdır.

Epistemologiya (biliklərin mənbəyi və etibarlılığı elmi) ərəblərə təlqin edir ki, onları bugünkü inkişafı və dövlətçiliyini keçmiş müstəmləkəçilərinə borcludur, həmçinin Qərbin dəstəyi və himayəsi olmadan öz ölkələrini inkişaf etdirə bilməzlər. Burada, əslində, Qərbin hərcəhətli üstünlüyünü təbliğ etmək ön plana çıxır. Başlıca məqsəd Yaxın Şərqin yeni nəsillərinin məhz ABŞ və Avropa ideologiyasına uyğun, Qərb mədəniyyəti ruhunda tərbiyə edilməsi, İslam dəyərlərinin tədricən sıradan çıxarılmasıdır. Bəzi analitiklər hesab edirlər ki, yeni reallıqlar fonunda bu siyasət Qərb ölkələri üçün “bumeranq effekti” ilə nəticələnə bilər.

Oqtay Bayramov

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri

Qahirə