Bakı, 12 mart, Rauf Hacıyev, AZƏRTAC

Martın 10-da Avropa Parlamenti tərəfindən qəbul olunan Qarabağda erməni mədəni irsinin məhv edilməsi ilə bağlı qətnamə Avropa dövlətlərinin keçmiş Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində davam etmiş uzun illik diplomatik prosesdə ölkəmizə qarşı həyata keçirdiyi ikili standartın və riyakar siyasətin, həm 2020-ci ilin sentyabrında başlamış 44 günlük Vətən müharibəsində, həm də Azərbaycanın Zəfərindən sonra dövlətimizə qarşı nümayiş etdirdiyi ayrı-seçkiliyin daha bir təzahürüdür.

Əslində, Avropa dövlətlərinin və bir sıra nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların illərlə davam etdirdikləri bu cür siyasətin nəticəsi idi ki, dünyanın ilkin sivilizasiya mərkəzlərindən biri olan Qarabağ kimi qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə malik bir regionda “gəlmə element” hesab edilən ermənilər bu bölgənin yerli əhalisi olan azərbaycanlıların tarixən yaratdıqları maddi-mədəni və dini irsini məhv edəndə işğalçı dövlətin törətdiyi bu vandalizmə qarşı heç bir çəkindirici hüquqi tədbir həyata keçirilməmişdi. Halbuki, Ermənistanın işğaldan sonra Qarabağda törətdiyi dağıntılar Azərbaycan xalqının minilliklər ərzində yaratdığı tarixi, maddi-mədəni və dini irsini məqsədli şəkildə məhv etməklə yanaşı, həm də ümumilikdə bəşəriyyətin və İslam sivilizasiyasının maddi mədəniyyətinə qarşı ən böyük vandalizm aktı idi.

2020-ci il sentyabrın 27-də başlayan və 44 gün davam edən Vətən müharibəsi nəticəsində işğaldan azad edilən Qarabağın ümumi vəziyyəti bütün dünyaya bir daha sübut etdi ki, vəhşi qəbilələrin və tayfaların işğal etdikləri yerlərdə həyata keçirdikləri barbarlığı və vandalizmi haqqında sivil ölkə vətəndaşlarının tarix kitablarından haqqında oxuduğu vəhşilikdən daha artığını həyata keçirməyə həmişə hazır olan Ermənistan adlı dövlət var.

İşğaldan sonrakı vəziyyət göstərdi ki, 30 ilə yaxın bir dövrdə Qarabağda Ermənistan tərəfindən məqsədli şəkildə urbisid, kultursid və ekosid həyata keçirilib. Nəticədə Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun tarixi, maddi-mədəni irsi, mülki və sosial obyektləri, həmçinin bütün infrastrukturu dağıdılıb, mədəni sərvətləri talanıb, yeraltı və yerüstü resursları istismar olunub, bölgənin ekosistemi isə tamamilə pozulub.

Əslində, Qarabağın, Şərqi Zəngəzurun bütün şəhər, qəsəbə və kəndləri Ermənistan tərəfindən eyni vandalizmə məruz qalsa da, yalnız Şuşa şəhərinin tarixi, dini, mədəni abidələrindən, muzeylərindən, qalereyalarından, kitabxanalarından talanmış sərvət hesablandıqda Azərbaycan xalqının tarixi irsinə, maddi-mədəni fonduna vurulan zərərin və ona qarşı törədilən cinayətin miqyası məlum olur.

Tarixdən məlumdur ki, əsası 1752-ci ildə Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xan tərəfindən qoyulmuş və sıldırım qayalar üzərində salınmış Şuşa şəhəri düşmənə qarşı təbii qala funksiyasını daşıyıb. Əlverişli təbii-coğrafi mövqeyə malik bu şəhər nadir təbii üstünlüyü ilə Qarabağ xanlığının paytaxtı kimi bölgənin nəzarətdə saxlanılması və şəhərin mühafizəsi baxımından böyük əhəmiyyətə malik olub. Odur ki, həm Pənahəli xanın, həm də onun varislərinin dövründə ərazisinə görə heç də böyük olmayan bu şəhər inkişaf edib və qısa müddətdə Azərbaycanın mühüm mədəni mərkəzlərindən birinə çevrilib. Ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq 80-ci illərin ortasınadək Şuşa şəhəri özünün ikinci dəfə ən mühüm inkişaf dövrünü yaşayıb. Məhz ümummilli lider Heydər Əliyevin Şuşanın sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı üçün həyata keçirdiyi tədbirlər şəhərin yüksəlişinə səbəb olub. Bir sözlə, ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində, yəni, işğala qədərki Şuşa özünün təbii gözəllikləri ilə yanaşı, həm tarixi, həm də yeni tikililəri ilə fərqlənən, Azərbaycanın ən müasir şəhərlərindən biri olub. Lakin 1992-ci il mayın 8-də Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilən Şuşa şəhəri 28 illik əsarətə və dağıntıya məruz qalıb.

Təsadüfi deyil ki, 30 ilə yaxın işğal dövründə hər bir azərbaycanlı Şuşa həsrətini qəlbində daşıyıb. Bu şəhərin müzəffər Azərbaycan Ordusu tərəfindən azad edilməsi xəbərini Ali Baş Komandan İlham Əliyevdən eşidən xalqımız bu tarixi milli qürur, böyük coşqu və sevinc hissi ilə qeyd edib. O da təsadüfi deyil ki, məhz Şuşa şəhərinin işğaldan azad edilməsindən sonra düşmən tamamilə sarsılıb və iki gün sonra kapitulyasiya sənədini imzalamağa məcbur olub. Beləliklə, Şuşanın müzəffər Azərbaycan Ordusu tərəfindən işğaldan azad olunması Zəfər tariximizin ən şanlı səhifəsini təşkil edib.

Şuşanın işğaldan azad edilməsindən sonra məlum oldu ki, düşmən 28 il ərzində burada nəinki heç bir tikinti-quruculuq, abadlıq işi aparmayıb, əksinə, bu illər ərzində Azərbaycan xalqına məxsus bütün tarixi, mədəni irsi məhv edib, şəhəri isə talan edərək xarabalığa çevirib.

Buna görə də Ermənistanın Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı Şuşada həyata keçirdiyi kultursid hər bir azərbaycanlıda düşmənə qarşı sönməyən qəzəb və nifrət hissi oyadıb, şəhərlə tanış olan xarici qonaqlarda isə heyrət doğurub.

Nazirlər Kabinetinin Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürdüyü daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında 2001-ci il 2 avqust tarixli qərarına əsasən, XVIII-XIX əsrlərə aid edilən Şuşa Tarix-Memarlıq Qoruğunun tərkibinə daxil olan 30 abidə ölkə və yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına alınıb.

Qoruğun tərkibinə daxil olan abidələrə XVIII əsrin tarixi yadigarları hesab edilən Xanlıq Muxtar karvansarayı, Ağa Qəhrəman Mirsiyab oğlunun karvansarayı, Saatlı Məscidi, Gəncə qapısı, Ə.Haqverdiyev, Y.Vəzir Çəmənzəminli, Sadıqcan, Uğurlu bəy, Qasım bəy Zakir, Behbudovlar, Firidun bəy, M.M.Nəvvab, Hüseyn bəy, Gəray Əsədov, Cabbar Qaryağdıoğlu kimi görkəmli şəxsiyyətlərin evi, Yuxarı məscid mədrəsəsi, Səfərov qardaşlarının karvansarayı, Xan sarayı, Şirin su hamamı, Mədrəsə, Karvansara, XIX əsrin tarixi yadigarları hesab olunan Üzeyir Hacıbəylinin ev muzeyi, Zülfüqar Hacıbəyov, Seyid Şuşinski, Bülbül, Firudin bəy Köçərli, Keçəçi oğlu Məhəmməd, S. S.Axundov kimi böyük şəxsiyyətlərin evləri, Qazançı kilsəsi, XX əsrdə inşa edilmiş Molla Pənah Vaqifin türbəsi daxildir.

1754-cü ildə Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xanın əmrinə əsasən Şuşa şəhərinin mühafizəsi məqsədilə tikilmiş Qala divarları,1768-1769-cu ildə inşa edilmiş Yuxarı Gövhərağa məscidi, XVIII əsrin yadigarları – Aşağı Gövhərağa məscidi, Pənah xanın sarayı, Qara Böyük Xanım bürcü, Hacıqulların malikanəsi, Heydər türbəsi, Xurşidbanu Natəvanın evi, Əsəd Bəyin evi, Mehmandarovların malikanə kompleksi, XIX əsrdə tikilmiş ikimərtəbəli karvansara, Şuşa şəhərinin yaxınlığında yerləşən və hər ikisi XVIII əsrin tarixi yadigarları olan İbrahim xanın qəsri və İbrahim xanın bürcü, eləcə də XIX əsrə aid olunan və Şuşa yaxınlığında yerləşən məşhur İsa bulağı şəhərin ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına daxil edilib.

İşğalaqədərki dövrdə Şuşa rayonunda beş arxeoloji abidə mövcud olub. Bunlar Şuşa şəhərinin şimal-qərbində yerləşən və Tunc dövrünə aid kurqan, Şuşa şəhəri və Şuşa kəndinin yaxınlığındakı Son Tunc və İlk Dəmir dövrünə aid eyniadlı daş qutu qəbirləri, şəhərin cənubunda, Daşaltı çayının sol sahilində yerləşən, Daş dövrünə aid Şuşa mağara düşərgəsi, Qarabulaq kəndində Dəmir dövrünə aid daş qutu nekropolu və Dolanlıdakı Son Tunc və İlk Dəmir dövrünə aid nekropoldur.

Dünya və ölkə əhəmiyyətli tarixi, arxeoloji abidələrlə yanaşı işğalaqədərki dövrdə Şuşa şəhəri və Şuşa Tarix Memarlıq Qoruğunun ərazisi yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri ilə də zəngin olub. Şuşa işğal edilməmişdən əvvəl şəhərin özündə və qoruq ərazisində 154 yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi mövcud olub.

İşğalaqədərki dövrdə Şuşada beş monumental və xatirə abidəsi mövcud olub. Bunlar M. P. Vaqifin büstü, Bülbülün ev muzeyi, Ü. Hacıbəyovun ev muzeyi, M. M. Nəvvabın ev muzeyi və qəbirüstü abidəsidir.

Şuşa şəhərinin tarixi, mədəni və dini abidələri, bu binaların tikilmə tarixi, memarlıq quruluşu bir daha sübut edir ki, bu şəhərdə erməni mədəni irsinə aid heç nə yoxdur. Təəssüflər olsun ki, şəhərin işğalı dövründə şəhərin bütün tarixi abidələri ermənilər tərəfindən tamamilə dağıdılıb, muzeylərdə qorunan eksponatlar isə talan edilib.

Bugünkü Ermənistan dövlətinin başlıca məqsədi erməni xalqını bütün dünyaya Cənubi Qafqazın ən qədim və mədəni xalqı kimi təqdim etməkdir. Guya Ermənistanın xristianlığı qəbul etmiş ilk dövlət olması, ermənilərin isə az qala İsa peyğəmbərdən də əvvəl xristian olması haqqındakı saxta tarixi faktları dünyaya təqdim etmək istəyi bu dövlətin heç bir arxeoloji, yazılı və etnoqrafik faktlarla təsdiqini tapmayan və yalnız erməni din xadimlərinin saxta tezislərinə əsaslanan uydurma bir tarixin Ermənistanın dövlət ideologiyası səviyyəsinə yüksəldilməsinin nəticəsidir. Əlbəttə, belə bir uydurma tarixin dünyaya təqdim edilməsinə və xristian dövlətlərindən dəstək alınmasına işğalçı Ermənistanın böyük ehtiyacı var. Bunun üçün ən məqbul variant Cənubi Qafqazın yerli etnosları olan və Azərbaycan xalqının konsolidasiyasında mühüm rol oynamış xristian albanların tarixini mənimsəmək, onlara məxsus bütün maddi-mədəni, xüsusən də xristian dini irsinin erməni xalqının adına çıxarılmasından ibarətdir. Ermənistan dövləti hesab edir ki, bu vasitə ilə bir tərəfdən öz xalqının Cənubi Qafqazdakı qədimliyini sübut edər, dünyanın xristian dövlətlərindən hər zaman dəstək alar, digər tərəfdən isə öz qonşusu olan azərbaycanlılara qarşı bu yolla ərazi iddialarını və işğalçılıq siyasətini davam etdirə bilər.

Əvvəla, tarixçilər yaxşı bilirlər ki, erməni-qriqorian kilsəsinin bugünkü xristian dünyası ilə tarixi bağlılığı yoxdur. Tarixən ermənilərin dağ yamaclarında, çayların, göllərin kənarında, meşələrin içində yaratdığı bu cür kilsələri qonşu xalqlara, xüsusən də türklərə qarşı qətliam, soyqırımı və fürsət düşdükdə isə işğalın həyata keçirilməsi üçün əsas siyasi-ideoloji mərkəz rolunu oynayıb. Erməni din xadimləri isə xristianlıq adı altında bu dinin mənəvi ideyalarına deyil, daha çox erməniliyə xidmət göstəriblər.

İkincisi, Rusiya ilə Qacarlar arasında baş vermiş müharibənin nəticəsi olaraq 1828-ci ildə imzalanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra Cənubi Qafqaza köçürülmüş ermənilər təbii ki, Qarabağda heç bir tarixi mədəni irsə sahib deyillər.

Buna görə də Avropa Parlamenti tərəfindən qəbul olunan “Erməni mədəni irsinin məhv edilməsi” ilə bağlı qətnamə Azərbaycanın əleyhinə olmaqla yanaşı, Cənubi Qafqaz regionundakı tarixi və müasir reallığın təhrifindən ibarətdir. Bu, uzun illər işğalçı ilə işğala məruz qalana fərq qoymayan dövlətlərin və beynəlxalq təşkilatların ölkəmizə qarşı münasibətinin daha bir göstəricisi hesab edilə bilər.

Diqqət yetirdikdə məlum olur ki, bugünkü beynəlxalq hüquq və onun prinsipləri bir sıra böyük dövlətlərin maraqlarını təmin etmək üçün digər dövlətlərə qarşı daha çox təsir, təhdid və təzyiq vasitəsinə çevrilib.

Ən yeni tarixə diqqət yetirdikdə aydın olur ki, Avropa dövlətlərinin əksəriyyəti, eləcə də Qərb ayrı-ayrı qitələrin aborigen əhalisinə qarşı müxtəlif vaxtlarda həyata keçirdiyi kütləvi aparteid və genosid siyasətinə baxmayaraq multikultural və tolerant Azərbaycanda ermənilərin heç vaxt olmadığı tarixi irsinin müdafiəsinə cəhd göstərirlər.

Maraqlıdır ki, ayrı-ayrı regionlarda özlərinin bilavasitə fəaliyyəti, bəzən də fəaliyyətsizliyi nəticəsində yaranmış münaqişə zonalarında həlak olan, qaçqın düşən milyonlarla insanın faciəsini, eləcə də bəşəriyyətin ilkin sivilizasiya mərkəzləri kimi tanınan şəhərlərin bütünlüklə xarabalığa çevrildiyini müşahidə edən dövlətlər heç olmasa Cənubi Qafqazda yenicə bitmiş bir müharibədən sonra bölgədəki sülhə, yenidənqurmaya və birgəyaşayışa töhfə verməyə də çalışmırlar.

Avropa Parlamenti tərəfindən qəbul olunan məlum qətnamə həmin dövlətlərin guya xristian dünyasının İslam aləmi qarşısında avanpostu olan “əzabkeş” erməni xalqının mədəni irsinin qorunmasına deyil, Cənubi Qafqazda özlərinin siyasi təsir imkanlarını artırmağa çalışan dövlətlərin və təşkilatın maraqlarını təmin etməyə xidmət edir.

Sözsüz ki, hər hansı dövlət və yaxud təşkilat tərəfindən Azərbaycan əleyhinə səsləndirilən hər hansısa bəyanat, qəbul edilmiş hər hansısa qətnamə dövlətimizin bu istiqamətdə tutduğu düzgün yolu dəyişdirə bilməz.

Ermənilər isə Qarabağda onlara məxsus olmayan tarixi-mədəni irsin guya məhv edilməsi ilə bağlı beynəlxalq aləmə yaydıqları dezinformasiyadan uzaqlaşaraq, vaxtilə Azərbaycan torpaqlarında yaradılan indiki Ermənistanda azərbaycanlılara məxsus bütün tarixi, mədəni və dini irsin nə üçün məhv etdiklərinə dair sualları cavablandırmalıdırlar.