Bakı, 15 mart, AZƏRTAC

Martın 15-i ötən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq özünü fəal ədəbi mühitdə təsdiqləmiş tanınmış şair Ələkbər Salahzadənin doğum günüdür.

AZƏRTAC bu münasibətlə filologiya elmləri doktoru, professor Nizami Tağısoyun “Ələkbər Salahzadə: lirik poeziyanın avanqard strukturu” başlıqlı məqaləsini təqdim edir.

Deyirəm insan ömrü niyə belə kəsikdir, qısadır. O, özünü dərk etməyə başlayanda emosiyalarının qanadlarında neçə-neçə diyarlara səyahət edir. Düşdüyü, güvəndiyi və inandığı halı onu uğurlara səsləyir. Hissləri, içində göyərtdiyi istəkləri səmalara qaldırır, arzuları sevinc və duyğularına qol-qanad verir, ətraf aləmi idrakının gücündən daha çox emotiv münasibətləri ilə qəbul edir. Romantik bir dünyanın sakini olur. Ətraf aləmi poetik qavrayışları ilə özünəməxsus rənglərə boyayır, öz içində fərqli qalaktikaları ziyarət edir, yaşadığı gerçəkliyin idealizəsindən mütəəssir olur. Çeşidli romantik duyğuları ilə pambıq buludlardan yüksəkliklərdə qərar tutur.

Bunları dilə gətirərkən gözlərim önünə Azərbaycan poeziyasının ünlü isimlərindən biri Ələkbər Salahzadənin yetkin fərdi şairlik obrazı gəlir. Bəri başdan qeyd edim ki, poetik orkestri müxtəlif biçimlərdə və ədəbi-lirik janrlarda yüksək və fərdi şəkildə səslənən Ələkbər Salahzadənin poeziyası özünəməxsus kompozisiyası, yaradıcılıq palitrası ilə seçilən nümunələrdəndir. Onun lirik dəst-xətində zamanın öz dərki və onunla bağlı fərdi duyğuları göyərirdi. Çünki Ələkbər Salahzadə poeziyanı standart ölçülü, pafoslu deyim tərzi, “soyuq” nidalardan hifz eləyib, dərin titrəyişlər yaradan poetik fikrin daxili aləminin ayrı-ayrı simlərini dilə gətirməklə sözə, lirik düşüncəyə uçuş verib, onu yalançı pafosdan, “edama məhkum ola biləcək” emosiyalardan qoruyan şairlərdən idi.

Ələkbər Salahzadə ədəbi fəaliyyətə XX əsrin 60-cı illərindən başlayıb. Eyni zamanda, bədii tərcümə ilə yaxından məşğul olub. Əsərləri dünya xalqlarından bir neçəsinin dilinə tərcümə edilib. Dövri mətbuatda onun 100-dən çox müxtəlif səpkili məqalə və digər yazıları işıq üzü görüb. Ələkbər Salahzadə yaradıcılığının xeyli hissəsi uşaqların bədii-poetik aləminin təsvirinə həsr olunub. Şairin uşaq dünyasına həsr etdiyi nağılları isə yetərincə çoxdur.

Hansı əsərinə toxundumsa, oradan Ələkbər Salahzadənin fərdi özünəməxsusluğu ilə haşiyələnmiş poetik misraları boylandı. İfadələrin, poetik ilmələrin özəlliyinə baxın: qəlbin, baxışların yağmağını heç görübsünüzmü?! Yaxud yağışın qələmin ucundan vararaq səhralara yağması ilə haradasa rastlaşmısınızmı?! Əminəm ki, yox?! Bu, yalnız Ələkbər Salahzadənin qələminin gücü ilə gözümüz önündə canlanan səhnədir.

Ələkbər Salahzadə yaradıcılığı ilə yaxından tanış olanlar yaxşı bilirlər ki, şair əsrlərində metaforlardan gen-bol istifadə edib. Onun əsərlərində metafora obrazlı məna kəsb edən söz kimi, həm də dildə, yaxud kommunikativ situasiyada söz semantikasının metaforik inkişafı prosesinə təsir edən element kimi istifadə edilir. Şair ilk baxışda şeirə, bədii-poetik təfəkkürə heç bir aidiyyəti olmayan kibrit çöplərini metaforlaşdırmaqla onu həm qədim yunan mifologiyasındakı Prometeylə və onun əsgərləri ilə eyniləşdirir, həm də Prometeyin gənc bir əsgərinin acı bir papiros gözünü açanda, kibritin dənəsi sönməklə Prometeyin əsgəri bir evi isindirir, getdikcə metaforlaşma daha yüksək bir həddə çatır. Prometeyin əsgərləri oda bürünə-bürünə, ölə-ölə Prometey babanın yadigarlarını yaşadırlar.

Şairin “Gözlər baxır dünyaya” şeirlər və poemalar toplusunda doğma yurdun təbiətinə məhəbbət, sevgi mənzumələri ilə yanaşı, ayrıca olaraq silsilə şeirləri “Xınalıq naxışları” altında birləşdirilib, “Xınalıq”, “Xınalığın qayaları”, “Dörd yanından su axır Xınalığın”, “Dünyanın yarısı”, “Xınalıqda od yeri”, “Xınalıqda...” ilə ümumiləşdirilərək görümlü və uğurlu poetik mənzərə yaradılır. Xınalıqla bağlı şairlərimiz, yazıçılarımız, publisistlərimiz, tarixçilərimiz, etnoqraflarımız, dilçi alimlərimiz çox yazıb, çox deyiblər. Lakin Ələkbər Salahzadə Xınalığı tamamilə fərqli biçimdə vəsf edə bilib. O, Xınalığa rekviyem oxumur, o, Xınalığı ucalıq, yüksəklik, monumentallıq rəmzi kimi gözlərimiz qarşısında ucaldır, tariximizin Qorquddan, Babəkdən, Koroğludan gələn ucalıqları ilə eyniləşdirir.

Ə.Salahzadə su arxetipinə münasibət sərgiləyərkən suyu həm də emosiya, intuisiya, hissi element kimi təqdim edir. Su enerji, saflıq, əbədiyyət mənbəyi kimi təsvir edildiyindən şair də bu şeirini aşağıdakı misralarla tamamlayır: “Xınalıqda yola çıxanın dünyada nə qorxusu!”. Su stixiyası insanı mənəvi cəhətdən möhkəmləndirir. Ümumiyyətlə, miflərdə mövcud olan su xeyli geniş mənalar kəsb etməkdədir: o yerin sipəri, həyatın mənbəyi və magik təmizlənmə, paklaşma vasitəsi, işıqla yeraltı dünya arasındakı sərhəddir. Eyni zamanda, su simvolik stixiya olmaqla, həm də bir əşyanın digərinə çevrilməsində iştirak edir. Bundan başqa, dünya sivilizasiyasında və mədəniyyətində universal simvol olan su obrazının polifunksionallığı özündə hərəkət, dəyişkənlik, yenidən doğulma, müalicə olunub sağalma, şəfatapma və paklaşmanı ehtiva etməkdədir. Su ambivalenti (iki qarşı-qarşıya duran hiss) hər hansı digər ilkin element olmaqla dünyanın əvvəlini və axırını əks etdirməkdədir. Suyun həyatiliyi Göyün Yeri Su ilə təmin etməsində özünü ifadə edir: Hava+Yer=Su. Onu da söyləyək ki, bu trio mifoloji dünyagörüşündə müqəddəs nikah formuludur. Bir sıra hallarda su qanla müqayisə edilir. Mifologiyada su arxetipi o qədər əhatəli, dərin və genişdir ki, o, heç şübhəsiz ki, əlavə tədqiqatlar aparılmasına möhtacdır.

Ələkbər doğma torpağa mahiyyəti üzrə bağlı şairlərimizdən idi. Onun “Yerimiz bir, göyümüz bir” şeirlər və poemalar kitabında “Bu torpaq”, “Vətən...”, “O tay, bu tay mahnısı”, “Çağlar, çaylar”, “Özül”, “İnsan cildli cəlladlar”, “Səksəkəli dünya”, “Göy üzü damar-damar”, “Dağlarda”, “A çayım...”, “Biçənəkdəki otlar”, “Gəldim, gedirəm”, “Vaxt və saat”, “Qar və çiçək”, “Araz”, “Yaltağa gülən yaltaq” və başqa bu kimi nümunələr yer alıb.

Ə.Salahzadənin İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlı şeirləri nəinki ədəbiyyatımızın, poeziyamızın, həm də milli tariximizin müəyyən bir kəsiminin səhifəsi kimi maraqlıdır. Şairin 41-ci il davasıyla yaşıd olması, dava havasında yaşa dolması, “dava sözü eşidəndə” “havalanması”, “yaşından dava ilə davalı olması” kimi poetik tapıntılarının, həmin hadisələrlə bağlı acı tarixi xatırlaması şairlərimiz S.Vurğun, S.Rüstəm, N.Xəzri, O.Sarıvəlli və başqaları kimi (lap eləcə də rus şairləri N.Tixonov, A.Tvardovski, P.Antokolski, Y.Smelyakov, V.Lebedev-Kumaç, K.Simonov, A.Adalis, T.Streşneva və b.) şeirləri həm forma, həm də məzmun baxımından fərqli deyim tərzi ilə seçilən nümunələrdir. O, öz poetik deyimini oxuculara elə şəkildə çatdırır ki, sanki özü həmin günlərin yaşıdı olmaqla səsini canlı şahid olaraq bizlərə ötürür.

Şair bu narahat dünyamızla bağlı həyəcanını 1984-cü ildə qələmə almışdı. Doğrudan da Ələkbər özünəməxsus intuisiyalı bir şair olaraq sanki dünyanın qarışacağını öncədən görüb, insanlığı, bəşəriyyəti silkələyəcək hala görə öz hayqırtısını qoparmağı zəruri hesab edib, ölkələri, xalqları yaxınlaşacaq bəşəri fəlakətlərdən qorumağa çağırırdı. Ə.Salahzadə dünyanı sanki altıncı hissi ilə həm də erməni qəsbkarlarının yaxınlaşacaq məkrindən qorumağa səsləyirdi. Şair dünya ədəbiyyatının daimi problemlərindən biri olan müharibəyə öz baxışı ilə yanaşırdı. O, şeirində sanki həyatın insanla bağlı olan mənəvi və fəlsəfi problemlərini qaldırırdı. Şair təkcə Azərbaycanı deyil, bütün dünyanı, Yerə kürəsini, göy üzünü, Afrikanı da, Avropanı da, Asiyanı da hamı üçün, bəşər övladı üçün ümumi məkan kimi nəzərdən keçirirdi. Müharibəyə görə onun ürəyi həyəcan və narahatlıqla dolu idi, acı hisslər sanki emosiyalarını kilidləyirdi, odur ki, fəryad qoparır və sanki “əsrimiz yüz ildir, gün sayımız bir, ay sayımız da birdir” deməklə dünyanı parçalayıb bölmək istəyənlərə içindən bir çağırış etməyi hər şeydən üstün tuturdu.

Ələkbər hansı fikri, hansı predmeti, hansı şəxsi, canlını, cansızı şeirinin nüvəsinə daxil edirsə, ona hamıdan fərqli poetik mənalandırma və qeyri-adi düzüm, struktur-kompozisiya elementləri ilə süsləyir. Nakam şairimiz, proletar ideologiyasının qurbanı olan Mikayıl Müşfiqin monoloqunu sanki birnəfəsə, durğu işarələrində belə fasilə verməyən poetik intonasiyasının çalarları ilə oxucunun təfəkküründə bir rekviyem kimi ortaya qoyur. “Od odası” kitabında təqdim etdiyi “M.Müşfiqin monoloqu” şeiri rekviyemliyi ilə Rojdestvenskisayağı həm də sovet dövrü ideologiyasına protest kimi səslənir.

Bu şeiri qələmə alan zaman Ə.Salahzadə 25 yaşında idi. Məlum olduğu kimi, Müşfiq sovet diktaturasının tənəsinə milli düşüncə daşıyıcısı olduğuna görə tuş gəlmiş və vur-tut 30 il ömür sürməyə macal tapmışdı. O da Stalin repressiyasının qurbanı olmuş, 1938-ci il yanvarın 6-da güllələnmişdi. Ə.Salahzadə nakam Müşfiqin hansı yaradıcılıq ehtirasına malik olduğunu yaxşı bildiyindən böyük şairin həyat sevgisinə, yaradıcılıq şövqünə laqeyd qala bilmirdi. Buna görə də Ələkbər bu şeirin içində Müşfiqin “Şeir yazmaq istəyirəm!” fəryadını kifayət qədər fərqli biçimdə oxucunun yaddaşına ötürürdü.

Ə.Salahzadə öz lirik poeziyası ilə oxucularına daim fərqli mövzular, obrazlar, məzmun və məna özəlliyi ötürən orijinal şair kimi daim onların yaddaşında bir ilğım kimi yaşayacaqdır. Ürəklə, istedadla yazılanlar heç vaxt yox olmur!