SİYASƏT
ERMƏNİ DİPLOMATİYASININ ÜÇ ARZUSU
Berlin, 16 fevral (AZƏRTAC). Ermənistan XİN-in mətbuatla əlaqələr departamentinin başçısı Tiqran Balayan ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədri Mətyu Brayzənin bəyanatı ilə əlaqədar narahatlığını ifadə edərək bildirmişdir ki, Madrid təklifləri 3 başlıca prinsipə əsaslanır: Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin hərbi yolla həllinin mümkün olmaması, millətin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ və ərazi bütövlüyü prinsipi. T.Balayan demişdir: “Ermənistan tərəfi dəfələrlə bildirmişdir ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinin əsas məsələsi Dağlıq Qarabağ xalqının öz müqəddəratını təyin etmək və müstəqillik hüququnun tanınmasıdır”. Bir neçə gün əvvəl Tiqran Balayan Ermənistan XİN-in fikrincə, münaqişənin həllinin əsaslanmalı olduğu tamamilə başqa 3 prinsipi irəli sürmüşdü: “Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tabeliyində ola bilməz; Dağlıq Qarabağ ilə Ermənistan arasında müntəzəm və Ermənistanın yurisdiksiyası altında olan quru əlaqəsi yaradılmalıdır; Dağlıq Qarabağ əhalisinin təhlükəsizliyi təmin edilməlidir”.
Ermənistanın rəsmi şəxslərinə bir daha xatırlatmaq istərdik ki, dünya etnoqrafiya elminə öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu tələb edəcək “Dağlıq Qarabağ xalqı” və ayrıca etnik vahidi məlum deyildir. Əgər “Dağlıq Qarabağ milləti” öz müqəddəratını təyinetmə hüququndan istifadə edə bilərsə, onda məntiqə görə “bavariya”, “burqundiya”, “kuban”, “kaliforniya” millətlərinin də belə hüququ olmalıdır. Dağlıq Qarabağ millət deyil, ərazidir və onun əhalisi iki etnosdan - ermənilərdən və azərbaycanlılardan ibarətdir.
“Dağlıq Qarabağ” termininin özü ilk dəfə 1921-ci ilin iyulunda bolşeviklər tərəfindən məhz ərazini göstərmək üçün işlədilmişdir, inzibati-ərazi vahidi kimi o, ilk dəfə xəritədə Azərbaycan SSR-in DQMV yaradılması ilə əlaqədar göstərilmişdir. Ötən əsrin 20-ci illərinə qədər heç bir ensiklopediyada, tarixi mənbədə “Dağlıq Qarabağ” termininə rast gəlmək mümkün deyildir. Buna görə də “Dağlıq Qarabağın hələ qədim zamanlardan Ermənistanın tarixi vilayəti olması” barədə iddiaların özü artıq gülüncdür, çünki elə həmin qədim zamanlardan indiyədək Dağlıq Qarabağ Ermənistanın deyil, ilk növbədə, ümumi Qarabağın ayrılmaz hissəsidir! Ta qədimdən burada Qafqaz albanları, Azərbaycan türkləri yaşamışlar, 1828-ci ildən isə İrəvan, Naxçıvan və yuxarı Qarabağa İrandan etnik ermənilər köçüb gəlməyə başlamışlar. Yuxarı Qarabağın etnik tərkibinin ikiləşməsi də məhz həmin vaxtdan başlamışdır və nəticədə müəyyən mərhələdə Azərbaycanın keçmiş Qarabağ xanlığının bu hissəsində ermənilər sayca azərbaycanlıları üstələmişdir. Bunun səbəbi əvvəlcə çar, sonra isə sovet hökumətinin dəstəyi ilə bir əsr yarım ərzində etnik ermənilərin regiona immiqrasiyası və yerli Azərbaycan əhalisinin oradan yavaş-yavaş sıxışdırılması idi. Bu cür miqrasiya prosesləri və demoqrafik dəyişikliklər Azərbaycanın keçmiş İrəvan xanlığında (1949-53-cü illərdə Stalin “repatriasiyaları” və 1980-ci illərin Qorbaçov “yenidənqurması” sayəsində uğurlu), habelə Naxçıvanda və Azərbaycanın Xəzəryanı zolağında (Andranikin, Njdenin, Şaumyanın, Amazaspın, Əmiryanın, Lalayanın səylərinə baxmayaraq, uğursuz) baş verirdi. Dağlıq Qarabağ isə əhalisinin ikiicmalı xarakteri qorunub saxlanan yeganə yer olaraq qaldı və azərbaycanlı məcburi köçkünlərin öz yurd-yuvasına qayıtmasının labüdlüyü məsələsi bu gün sülh danışıqlarının gündəliyində durur. Odur ki, heç bir “Dağlıq Qarabağ xalqı” yoxdur, olmayıb və olmayacaq (o ki ola yalnız ermənidilli), əhalisi iki etnik icmadan ibarət bölgə var və bu əhalinin vahid çoxmillətli (Ermənistandan fərqli olaraq) Azərbaycan dövlətinin tərkibində bir yerdə yaşamaqdan başqa yolu yoxdur.
Öz müqəddəratını təyinetmədən danışarkən, Ermənistan XİN-ə bir daha xatırlatmaq lazımdır ki, bu prinsipin banisi ABŞ Prezidenti Vudro Vilson öz nəzəriyyəsi üzərində işləyərkən lap yəqin “Dağlıq Qarabağ xalqını” nəzərdə tutmamışdır. Siyasətçi bu termini indi dünyanın bir çox ölkələrində yaşayan milli azlıqlara deyil, Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük imperiyaların müstəmləkəsi olan bütöv millətlərə şamil etmişdir. Azərbaycanın işğal altında olan torpaqları azad ediləndən və məcburi köçkünlər öz yurd-yuvasına qayıdandan sonra Azərbaycan hökuməti güzəştə gedərək, Dağlıq Qarabağın tarixən ikiicmalı əhalisinə 1975-ci il Helsinki Yekun aktına uyğun olaraq daxili müqəddəratını təyinetmə hüququ verəcək. ATƏT-in Minsk qrupunun ABŞ-dan olan həmsədri Mətyu Brayzə Ermənistan XİN-in əməkdaşlarının narazılığına səbəb olan bəyanatını səsləndirəndə, söz yox ki, məhz bunu nəzərdə tuturdu.
Tiqran Balayanın ölkəsinin Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli ilə əlaqədar irəli sürdüyü üç prinsiplə bağlı əvvəlki bəyanatına gəldikdə isə erməni rəhbərliyinin bu arzularını da müzakirə etmək olar.
“Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tabeliyində ola bilməz” prinsipi ilə əlaqədar birinci arzuya gəldikdə, Ermənistan XİN-in rəsmi nümayəndəsinə xatırlatmaq istərdik ki, bu yaxınlaradək Ermənistan Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibindən çıxarılmasına deyil, “öz müqəddəratını təyin etməsinə” nail olmaq istəyirdi. Bəlkə Azərbaycanın Helsinki Yekun aktının VIII maddəsinə əsasən, diyarın ikiicmalı əhalisinə öz daxili müqəddəratını təyinetmə hüququ verməyə razı olması Yerevanın birinci arzusunun formaca kəskin surətdə dəyişməsinə səbəb olmuşdur? Əgər indi erməni diplomatiyası “miatsum” məqsədinə çatmaq üçün “müqəddəratını təyinetmə” termininin gərəksizliyini anlayıb, Azərbaycan ərazisinin bir hissəsini dövlətimizin tərkibindən çıxarmağı açıq tələb edirsə, onda Bakıda məsələnin başqa cür qoyuluşunu müzakirə etməyə yəqin ki, hazır olacaqlar. Ancaq əvvəlcə Ermənistan XİN-ın əməkdaşına belə bir sualla müraciət edəcəklər ki, “əgər bir ölkənin diplomatları öz ölkəsində otura-otura qəhvə süfrəsi arxasında çox asanlıqla digər dövlətin ərazisinin bir hissəsinin taleyini həll edir, onun xəritəsini istədikləri kimi yenidən çəkirlərsə, onda bu əməkdaşlar azərbaycanlı həmkarlarının, məsələn, Zəngəzurun, Şərqi Göyçənin, Vedibasarın və Amasyanın yalnız bu yaxınlaradək həmin ərazilərdə azərbaycanlıların yaşadığını əsas götürərək Ermənistan Respublikasının tərkibindən çıxarılması arzusuna necə baxırlar? Əgər Ermənistan XİN-i ərazisinin bir hissəsinin Ermənistan dövlətinin tərkibindən çıxarılması və orada azərbaycanlı qaçqınlar üçün müstəqil dövlət yaradılması məsələsini müzakirə etməyə hazırdırlarsa, onda erməni diplomatlarının birinci arzusunu nəzərdən keçirmək olar.
İkinci arzuya, məhz Ermənistan ilə Dağlıq Qarabağ arasında müntəzəm və Yerevanın yurisdiksiyası altında olan quru yolunun yaradılması zəruriyyətinə gəldikdə isə yenə də ermənistanlı həmkarları tarazlaşdırılmış yanaşmanı dəstəkləmək məqsədi ilə (ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri buna çağırırlar) Naxçıvan ilə Azərbaycanın qalan hissəsi arasında eynilə müntəzəm və Bakının yurisdiksiyası altında olan quru yolunun yaradılması məsələsini müzakirə edərlərsə, Azərbaycan XİN-i də ikinci arzunu müzakirə etməyə hazırdır. Yerevanda buna hazırdırlarmı?
Nəhayət, Ermənistan XİN-in Dağlıq Qarabağ əhalisinin təhlükəsizliyinə beynəlxalq təminat verilməsi arzusu ilə bağlı Ermənistan rəhbərliyinə xatırlatmaq istərdik ki, artıq bütün dünya həmin o Dağlıq Qarabağın Azərbaycan icmasına, ümumiyyətlə, Ermənistan azərbaycanlılarına “səmimi qayğının” və onların “təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin” şahidi olmuşdur. Münaqişənin ermənilərin dünyaya təqdim etməyə çalışdığı kimi, etnoslararası deyil, dövlətlərarası xarakter daşıdığını, Moskva Bəyannaməsində qeyd olunduğu kimi, münaqişə tərəflərinin Ermənistan və Azərbaycan olduğunu nəzərə alsaq, deməli, beynəlxalq təminat Ermənistan-Azərbaycan sərhədi boyunca bütün ərazilərə aid olmalıdır.
Vüqar Seyidov
AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri
Berlin