Bakı, 15 iyul (AZƏRTAC). Günəbaxan çox əhəmiyyətli yağlı bitkidir. Qara şabalıdı torpaqlar və boz meşə torpaqları günəbaxan yetişdirmək üçün yararlıdır. Qumsal və şoran torpaqlarda və gec qızan ağır mexaniki tərkibli torpaqlarda pis böyüyür.

Bu barədə AZƏRTAC-a aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Murtuzəli Hacıyev bildirib.

Onun sözlərinə görə, günəbaxanın yaxşı inkişaf edən 2-3 metr və çox dərinliyə çatan mil kök sistemi vardır. Bu bitki quraqlığa davamlı sayılsa da, yüksək məhsul əldə edilməsindən ötrü torpaqda müəyyən miqdarda rütubət olmasını tələb edir. Günəbaxan ən çox miqdarda nəmliyi çiçəkləmə dövründə, gövdənin və yarpaqların intensiv böyüməsi zamanı istifadə edir. Bu dövrdə bitkilər nəmliyi torpağın şumaltı qatlarından, quraq illərdə isə hətta 100 sm və daha artıq dərinlikdən alır.

M. Hacıyev bildirir ki, günəbaxanın yüksək məhsulu payızlıqlardan sonra, qarğıdalı və taxıl-paxlalılardan sonra əldə edilir. Yazlıq buğda, vələmir və kartof qarğıdalı üçün pis sələflər deyil. Günəbaxanın məhsulun formalaşması üçün istifadə etdiyi qida elementlərinin ümumu miqdarı intensiv sortların məhsuldarlıq hektarda 40-60 sentnerə çatanda xeyli böyük olur. Qida maddələrinin çıxarılması konkret torpaq iqlim şəraitləri, sortun məhsuldarlığı, həyata keçirilmiş aqrotexniki və təşkilati tədbirlərlə müəyyən edilir. Digər tarla bitkilərinə nisbətən günəbaxan çoxlu miqdarda azot və fosfor çıxardır, kaliumun çıxarılmasına görə isə onun bərabəri yoxdur. Mühit amilləri və qidalanma şəraitindən asılı olaraq bu göstəricilər xeyli dəyişə bilər.

Mütəxəssis deyir ki, keçmişdə günəbaxan əkin dövriyyəsində bir-iki tarla (ümumi əkin sahəsinin 5-7 faizi) tutan zaman belə hesab edirdilər ki, kalium gübrələrinin verilməsi məhsulun artmasına təsir etmir, çünki bu regionun torpaqlarında kaliumun miqdarı yüksək olmuşdur. Bitkinin kök sistemi torpaqdan bu elementi udmaq qabiliyyətinə malikdir. Bir çox təsərrüfatlar günəbaxan yetişdirərkən, gübrələmə sisteminə kaliumun orta normalarını (40-60 kq/ha) daxil edərək onun məhsuldarlığını artırır, həm də elementin torpaqda müsbət balansını saxlayırlar.

Günəbaxan qida maddələrini vegetasiya prosesində qeyri-bərabər udur. Azot və fosforun böyük miqdarı ona çiçəkləmədən əvvəl daxil olur, bu zaman yarpaqlar, gövdə və köklər əmələ gəlir. Çətirlər əmələ gələndən sonra fosforun udulması kəskin azalır. Günəbaxan, kaliumu demək olar ki, bütün vegetasiya dövrü ərzində, lakin çiçəkləməyə qədər xüsusilə intensiv udur.

M. Hacıyev qeyd etdi ki, günəbaxanın böyümə, inkişaf və məhsuluna müxtəlif qida maddələri müxtəlif cür təsir edir. Azot bitkilərin böyüməsini gücləndirir, onların daha iri olmasına və çətirlərin formalaşmasına kömək edir. Lakin həddindən artıq azot qidası toxumlarda zülalın miqdarını çoxaldır, yağ toplanmasına isə mənfi təsir göstərir, onların yağlılığını kəskin azaldır. Fosfor kök sisteminin güclü inkişafına, çətirdə çoxlu miqdarda rüşeym çiçəkləri olan reproduktiv orqanların yaranmasına kömək edir. Bitkilər fosforla kifayət qədər qidalandıqda inkişafı tezləşir, rütubəti daha səmərəli sərf edir, bunun nəticəsində onlar daha davamlı quraqlığa və torpaqda nəmlik çatışmazlığına tab gətirir. Güclü fosfor qidalanmasında günəbaxan bitkilərinin sudan istifadə əmsalı kəskin aşağı düşür. Onların qidalanmasında kaliumun böyük əhəmiyyəti var, çünki fotosintezə və karbohidrat mübadiləsinə xeyli təsir edir.

Mütəxəssis bildirir ki, günəbaxanın gübrələnmə sistemi üç üsuldan ibarətdir: əsas, səpin və əlavə yemləmələr. Günəbaxanın dən məhsuluna üzvi gübrələr müsbət təsir edir. Peyini ya bilavasitə günəbaxan əkini altına verir, yaxud onun əkinlərini peyinlənmiş sələflərdən sonra yerləşdirirlər. Bu hallarda məhsul artımı təxminən eynidir. Ona görə də peyinin sələf altına verilməsi, məsələn, yazlıq buğda altına daha əlverişlidir. Bu halda məhsul artımı hər iki bitkidə yüksək olur. Şəkər çuğunduru ilə növbəli əkinlərdə peyinin çuğundur altına verilməsi də məqsədə uyğundur. Əgər günəbaxanı peyin verilməmiş sələflərdən sonra yerləşdirirlərsə, onda mütləq mineral gübrələr verirlər. Odur ki, günəbaxan altına peyin və mineral gübrələr ayrılıqda verilməlidir. Gübrələrin normasını torpaq iqlim şəraitlərindən asılı olaraq təyin edirlər. Günəbaxan altına mineral gübrələrin payızda dondurma şumu ərəfəsində verilməsi çox səmərəlidir. Əgər yazda mineral gübrələr verilməsi zərurəti meydana çıxarsa , onda onları kultivasiya altına deyil, lokal şəkildə lentlərlə 35-40 sm məsafədə 10-12 sm dərinliyə bitki qidalandıran kultivatorla vermək daha yaxşıdır. Gübrələrin lokal verilməsində onların səmərəliliyi dağınıq verilməsindəkinə nisbətən 25-60 faiz yüksək olur.

Günəbaxanın səpilməsi zamanı kiçik dozalarda mineral gübrələrin əlavə edilməsi yaxşı nəticə verir. Adətən azot-fosfor gübrələrini cərgələrdən 6-8 sm kənara və toxum basdırılan səviyyədən 2-3 sm aşağı verirlər. Günəbaxanın məhsulunun artırılmasında bitkilərin inkişafının erkən müddətində torpağın və cərgələrarasının birinci yumşaldılması ilə eyni vaxtda yemləndirilməsinin böyük rolu vardır. Yemləmə o halda xüsusilə vacibdir ki, səpinə qədər gübrələr verilməmiş olsun. Gübrələr torpağın nəm qatına bitkilərin kök sistemini zədələmədən verildikdə çox böyük səmərə əldə edilir.

M. Hacıyev deyir ki, yemləmədə gübrələrin az dərinliyə verilməsi səmərəli deyil, çünki onlar torpağın quru qatına düşür, həmçinin çox dərinə verilməsi də yaxşı deyil, bu zaman gübrələr bitkilərə çox yaxın verildiyi üçün kökləri zədələnir. Ona görə də gübrələri bitki qidalandıran kultivatorlar vasitəsilə 8-10 sm dərinliyə və cərgədən 15-20 sm aralı vermək lazımdır. Yemləməni 2-3 cüt yarpaqlar əmələ gələn zaman aparırlar. Azot-fosfor, yaxud tam mineral gübrələr verirlər. İkinci yemləmədə gübrələri cərgəarasının ortası boyunca 10-12 sm dərinliyə verirlər.