Salyan, 31 mart, İsmayıl Cəfərli, AZƏRTAC

1918-ci ilin mart-aprel aylarında bolşevik-daşnak birləşmələri təkcə Bakıda deyil, bir çox bölgələrdə olduğu kimi, Neftçala və Salyan rayonlarında da dəhşətli faciələr törədiblər.

AZƏRTAC xəbər verir ki, qırğınlar zamanı Mərkəzi Kaspi Diktaturasının Salyan qəzasının ərazisindən keçən Kür çayının aşağı hissəsini nəzarətdə saxlamaq üçün Bakıdan göndərdiyi 6 gəmi Bankə qəsəbəsinə kimi gəlib çıxıb. Tarixi sənədlərə görə 5 top, 14 pulemyot, 900 silahlı əsgəri olan bolşevik-daşnak birləşmələri Salyana doğru hərəkət edərkən Kürün sağ və sol sahillərində yerləşən bir çox kəndlər məhv edilib. Beləliklə, Neftçalanın Bankə, Seyidlər, Uzunbabalı, Tatarməhəllə, Xıllı, Abasallı, Qaralı, Qəzvinli, Qarabucaq, Surra, Ərəbbəbirxanlı, Cəngən, Kürqarabucaq, Salyanın Ərəbqardaşbəyli və Kürqaraqaşlı kimi, onlarla yaşayış məntəqələri daşnaklar tərəfindən yandırılaraq külə döndərilib.

Həmin dövrdə köməyə gələn türk ordusu Salyan ərazisində düşmənlə qarşılaşıb. Yerli insanlar da özünümüdafiə dəstələrinə qoşularaq türk ordusuna dəstək olublar. Axund Mirbağır Ağa, Əli bəy Ağabəyli, Kərbəlayi Rəşid, mayor Nazim Ramazanov və başqaları həmin dəstələrə başçılıq ediblər. Bu, həmin dövr idi ki, artıq erməni daşnakları Salyanın Kürqaraqaşlı və Ərəbqardaşbəyli kəndləri ərazisinə soxulmuşdular.

Ərəbqardaşbəyli kəndində vaxtilə qızğın döyüşlər gedən yeri tez-tez ziyarət edən, babalarından eşitdiyi hadisələri ən qanlı tarix kimi xatırlayıb gələcək nəsillərə ötürən Abdulsəməd bəy Şükürbəylinin nəticəsi Emin Şükürbəyli deyir ki, o dövrün şahidlərindən eşitdiyinə görə, 1918-ci ildə ermənilər bu kəndlərdə bir nəfər də sağ adam buraxmayıb, qadın, qoca, uşaqlara rəhm eləməyiblər. Amansızlıqla qətlə yetirilənlər arasında onun babası Abdulsəməd bəy də olub: “Abdulsəməd bəyin qızının dediyinə görə, burada onun öz həyəti, öz bağı vardı. Bax burada, öz həyətində Quran oxuyarkən erməni gələndə də qaçmayıb, oturduğu yerdən tərpənməyib, ibadətini davam etdirib. Daşnaklar isə onun başını kəsiblər. Burada çox şəhid olub. Əfsuslar olsun ki, onların qəbirləri itib-batıb. Bizim qohumların, yerli sakinlərin sayəsində bu qəbir indiyədək qorunub saxlanılır”.

Erməni birləşmələrinin türk zabiti Ramazan paşanın 400 nəfərlik ordusu ilə üz-üzə gəlməsi və “Demosfen” adlı gəmilərinin çayda batırılması nəticəsində düşmən qaçmağa başlayıb. Çay boyu Neftçalaya doğru qaçan erməni daşnakları Dirovdağ deyilən əraziyə sığınaraq gizlənən əliyalın sakinləri taparaq onları da qətlə yetirib və ikinci böyük döyüş Neftçalanın Bankə qəsəbəsində baş verib. Bu döyüşdə düşmən böyük itki verərək gəmilərlə Bakıya qaçıb.

Tarixçi-tədqiqatçı Sahib Həsənov bu barədə danışarkən bildirir ki, həmin vaxt silahlı ermənilər çayın həm sağ, həm də sol hissəsində olan kəndlərə daxil olub, əhalini qarət ediblər: “Xüsusilə əhalinin zinət əşyalarını, qızıl pullarını götürüb, müqavimət göstərən insanları yerindəcə güllələyiblər. Aparılan tədqiqatlar və araşdırmalara görə, Neftçala və Salyanda Kür çayı boyu təxminən 18 kənd qarət olunub, 1100-dən çox insan qətlə yetirilib. Bu zaman körpələr, uşaqlar, qadınlar amansızcasına, vəhşicəsinə öldürülüb”.

Azərbaycan-Türkiyə qardaşlığının daha bir bariz nümunəsinin ikinci Qarabağ müharibəsində dünyaya nümayiş olunduğunu söyləyən tarixçi qeyd edib ki, Vətən müharibəsində Azərbaycan xalqının öz Ali Baş Komandanı, ordusu ətrafında sıx birləşməsi, eləcə də qardaş Türkiyənin mənəvi, siyasi dəstəyi qazanılan tarixi Qələbəmizdə mühüm rol oynadı. Düşmən XX əsrin əvvəllərində olduğu kimi, bu dəfə də məğlubiyyətə uğradıldı.

Qeyd edək ki, 1918-ci il döyüşlərində Salyan və Neftçala ərazisində türk ordusunun 13 əsgər və zabiti qəhrəmancasına şəhid olub. Şəhid olmuş zabit və əsgərlərdən 9-u Neftçalanın Bankə qəsəbəsindəki qəbiristanlıqda, 4-ü isə Salyan şəhər məzarlığında dəfn edilib.

1918-ci il qırğınlarından illər keçməsinə baxmayaraq, türk şəhidlərinin məzarları hər il qədirbilən xalqımız tərəfindən ehtiramla ziyarət olunur. Salyanda türk paşası Ömər paşa və bir nəfər naməlum türk əsgəri məzarının dəfn olunduğu bu yer indi əsl “bir millət, iki dövlət” abidəsidir.