İQTİSADİYYAT
Qara və Aralıq dənizlərində mühüm enerji hadisələri
Bakı, 8 sentyabr, AZƏRTAC
Bu ilin iyulunda ABŞ-ın nəhəng enerji korporasiyası “Şevron” “Noble Enerji” şirkətini 5 milyard dollar qarşılığında satın almışdır. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, hələ oktyabr ayında Macarıstanın enerji şirkəti “MOL” və ABŞ-ın “Şevron” enerji korporasiyası Azərbaycanın “Azəri-Çıraq-Günəşli” (AÇG) neft yatağında “Şevron”a məxsus 9,57 faizlik səhm payının satışı ilə bağlı danışıqlara başlamışdılar. Bu qərarla “Şevron” öz strategiyasını dəyişərək, Aralıq dənizindəki enerji layihələrinə yönəlmək barədə qərar qəbul etmişdir. Ümumiyyətlə, qeyd edə bilərik ki, ABŞ-ın enerji şirkəti tədricən yerli enerji istehsalına yönəlir və Azərbaycanın “Azəri-Çıraq-Günəşli” neft yatağında payının satılması sırf şirkətin iqtisadi marağıdır. Belə ki, şirkət hər zaman aktivlərini nəzərdən keçirir və strategiyasını yeniləyir.
Bu fikirlər Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin aparıcı məsləhətçisi Şahmar Hacıyevin “Qara və Aralıq dənizlərində mühüm enerji hadisələri” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.
Aralıq dənizində İsrailə məxsus zəngin “Tamar” və “Leviatan” qaz yataqlarını aşkarlamış və bu yataqlardan təbii qaz çıxaran “Noble Enerji” şirkətinin “Şevron” enerji korporasiyası tərəfindən satın alınması regionda önəmli hadisə hesab oluna bilər. Məhz bu yataqlardan gələcəkdə Avropaya təbii qaz ixrac etmək nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə yanvarda Yunanıstan, Kipr və İsrail arasında Şərqi Aralıq dənizindən Avropaya ildə 10 milyard kubmetr təbii qaz nəql edəcək “EastMed” sualtı boru kəmərinin inşasına dair müqavilə imzalanmışdır. “EastMed” boru kəməri əsasən təbii qazı İsrail və Kipr sularından Yunanıstanın Krit adasına, sonradan Yunanıstan və İtaliya vasitəsilə Avropanın qaz infrastrukturuna çatdıracaq. 2025-ci ilədək boru kəmərinin inşasının bitməsi nəzərdə tutulur. Qaz kəmərinin əsas məqsədi Aralıq dənizinin zəngin qaz ehtiyatlarını Avropaya çatdırmaqdır.
“Şevron”un “Noble Enerji” şirkətini ilə sazişi həm də İsrail dövləti üçün əhəmiyyətlidir. ABŞ-ın nəhəng şirkətinin bazara daxil olması İsrailin mövqeyini daha da gücləndirəcəkdir. Aralıq dənizində yerləşən qaz yataqlarından Avropaya qaz ixrac etmək İsrailin əsas məqsədidir. Bununla İsrail həm regionda önəmli enerji oyunçusuna çevrilə bilər, həm də böyük iqtisadi mənfəət əldə edər. Bundan başqa, İsrail “Köhnə qitə”yə təbii qaz nəql etməklə Avropa dövlətləri ilə əlaqələrinin daha da inkişaf etməsini hədəfləyir. Həmçinin İsrail-Misir enerji əməkdaşlığı ikincinin Aralıq dənizindəki zəngin “Zohr” yatağından da təbii qazın İsrail vasitəsilə Avropaya çatdırılmasına imkan yaradacaq.
Təbii ki, “Şevron” şirkətinin bu addımı Aralıq dənizində enerji layihələrinin həyata keçməsini daha da sürətləndirəcək və ən əsası, regionda enerji uğrunda maraqların toqquşmasını daha da stimullaşdıracaq. Belə ki, regionun digər güclü ölkəsi olan Türkiyənin Aralıq dənizində böyük maraqları var. Artıq Türkiyə Aralıq dənizində neft və qaz axtarışına başlamışdır. Türkiyənin Liviyanın Milli Barışıq Hökuməti ilə imzaladığı “Dəniz səlahiyyət sahələrinin məhdudlaşdırılmasına” dair saziş rəsmi Ankaranın Şərqi Aralıq dənizində enerji mənbələri uğrunda gedən geosiyasi mübarizədə necə maraqlı olduğunun sübutudur. Görünən odur ki, “Sevron”un Aralıq dənizində iri enerji layihələrinə daxil olması bu regionda enerji layihələrinin diqqət mərkəzində qalmasını daha da aktuallaşdıracaq.
O da qeyd olunmalıdır ki, təbii qazın Avropa bazarına daxil olması vacib bir məsələni ortaya çıxaracaq. Son zamanlar Avropa enerji bazarında yeni qaz mənbələrinin artması və enerjiyə tələbatın aşağı düşməsi qiymətlərə təsir göstərmişdir. Avropa təbii qaz mənbələrini və marşrutlarını diversifikasiya edir və bir mənbədən yüksək asılılığı azaltmaq üçün müxtəlif layihələri dəstəkləyir. Artan LNG tədarükü də qaz qiymətlərini daha rəqabətli edir. Ümumiyyətlə, Avropa enerji bazarında LNG payının artması Avropanın əsas təbii qaz tədarükçüləri olan Rusiyanın “Qazprom” şirkətlərinin bazar payının azalması ilə müşahidə olunur. Son zamanlarda isə ABŞ-ın Avropanın enerji bazarında payının artması daha da aktuallaşıb.
Görünən odur ki, yaxın gələcəkdə Avropa enerji bazarına müxtəlif layihələr vasitəsilə təbii qaz daxil olacaq və Azərbaycan da ən qısa zamanda bazara daxil olmaqla öz maraqlarını qorumalıdır.
Enerji sahəsində digər aktual məsələ cari il avqustun 21-də Türkiyə Respublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın ölkəsinin Qara dənizdə qaz yatağı aşkarladığını bəyan etməsidir. Aralıq dənizində olduğu kimi, Qara dənizdə də enerji layihələri vacib rol oynayır. Bu mənada, Türkiyədə öz marağını qoruyaraq enerji axtarışlarını daha da sürətləndirdi və nəhayət, “Fatih-1” gəmisi təxminən 320 milyard kubmetrdir təbii qaz ehtiyatı aşkarlamış oldu. Bu kontekstdə əsas məsələ bu yataqdan hasilatın nə vaxt ediləcəyidir və məlumata əsasən bu proses ən tezi 2023-cü ildə baş tuta bilər. Lakin qeyd etməliyik ki, yatağın dəyərləndirilməsi, xüsusiyyətlərindən asılı olaraq və lazımi infrastrukturun yaradılması bu prosesi uzada bilər.
Xüsusi ilə qeyd etməliyik ki, təbii qaz sektoru Türkiyə Respublikası üçün vacib sahələrdən biridir, çünki bu sektor ölkənin iqtisadi inkişafına təsir edən amillərdən hesab olunur. Türkiyə daxili qaz bazarına nəzər salsaq qeyd edə bilərik ki, tarixən bu ölkə enerji idxalından çox asılı vəziyyətdə olmuşdur. 2019-cu ildə 45,285 milyard kubmetr təbii qaz istifadə edilmişdir ki, bu həcmin də böyük bir hissəsi - təqribən 71,29 faizi qaz kəmərləri vasitəsilə idxal edilmişdir. Bu mənada, Rusiya 33,61 faizlə Türkiyənin ən iri təbii qaz ixracatçısı hesab olunur. Lakin 2020-ci ildə qaz bazarında Rusiyanın payında azalma müşahidə olunub. Belə ki, Azərbaycandan, İrandan, Qətərdən, Əlcəzairdən, habelə ABŞ- dan LNG idxalının artması buna səbəb olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, əsasən Azərbaycandan qaz tədarükünün həcmində artım müşahidə edilmişdir. Məsələn, 2020 yanvar- iyul ayları ərzində Türkiyə enerji bazarına təxminən 6,3 milyard kubmetr Azərbaycan qazı daxil olmuşdur ki, bu göstərici də keçən illə müqayisədə 24 faiz çox olmuşdur .
Yuxarıda göründüyü kimi, Türkiyə enerji bazarına müxtəlif mənbələrdən təbii qaz daxil olur və ölkə qaz mənbələrinin diversifikasiyasında olduqca maraqlıdır. Xüsusi ilə vurğulamaq lazımdır ki, Türkiyə uzun illərdən bəri Qara və Aralıq dənizlərində ona məxsus olan qaz ehtiyatlarının axtarışında maraqlı idi. Çünki, bu region zəngin enerji ehtiyatlarına malikdir və region ölkələri arasında güclü maraq toqquşması müşahidə olunur. Məsələn, Yunanıstan, Kipr və İsrail Şərqi Aralıq dənizindən Avropaya qaz nəql edəcək “EastMed” sualtı boru kəmərinin inşasına dair müqavilənin imzalaması, ABŞ-ın nəhəng enerji şirkəti “Şevron”un Aralıq dənizində enerji layihələrinə qoşulması kimi amillər enerji oyunçuları arasında maraq toqquşmasını daha da sürətləndirdi.
Türkiyənin özünə məxsus təbii qaz yatağının aşkar edilməsi bu ölkə üçün olduqca əhəmiyyətli idi. Birincisi, Türkiyə bütün təzyiqlərə baxmayaraq qeyd olunan regionlarda öz maraqlarını qorudu və sonunda qaz rezervini aşkarlamış oldu. Bu addım digər ölkələrə Türkiyənin qəti mövqeyini sübut etmiş oldu. İkincisi isə, bu proses şaxələndirmə baxımından çox vacibdir. Çünki, Türkiyə hər zaman digər enerji ixrac edən ölkələrdən təbii qaz idxal etmişdir və daxili enerji bazarı yüksək asılılıq vəziyyətində olmuşdur. Ənənəvi olaraq Türkiyə Rusiya qazından olduqca asılı vəziyyətdə olmuşdur və hətta Rusiyanın “Qazprom” şirkəti bu ölkəyə yüksək qiymətə təbii qaz ixrac etmişdir. Məsələn, cari ilin birinci yarısında Türkiyə Rusiya qazı üçün 250-280 dollar ödəmişdir, baxmayaraq ki, Avropada rus qazının qiyməti 110-120 dollara qədər aşağı düşmüşdü.
Son illər ərzində aparılmış uğurlu siyasət nəticəsində, xüsusən Azərbaycan qazının payının artması və LNG idxalına da çox üstünlük verməsi qaz bazarını daha da sabitləşdirmişdir. Belə ki, LNG idxalı ölkənin ümumi təbii qaz idxalının vacib bir hissəsinə çevrilmişdir və LNG idxalı 2019-cu ilin birinci yarısında təqribən 7,14 milyard kubmetr olmuşdur. Ümumiyyətlə, Avropada rəsmi Ankara İspaniyadan sonra LNG idxalında ikincidir. Ölkə üçün qaz mənbələrinin şaxələndirilməsi hazırda aktual məsələyə çevrilmişdir və 320 milyard kubmetr qazın aşkarlanması isə Türkiyəyə əlavə stimul verəcək ki, təbii qaz ixrac edən ölkələrlə daha optimal qaz qiymətləri razılaşması əldə etsin və ixracdan asılılığını daha da azaltmış olsun.
TANAP qaz kəməri vasitəsilə də Azərbaycan qazı Türkiyə qaz bazarına daxil olur ( yanvar-iyul 2020-ci ildə 2,4 milyard kubmetr) və gələcəkdə də qaz nəqlinin artımı nəzərdə tutulur. Azərbaycan qazı Türkiyə enerji bazarında öz mövqeyini daha da möhkələmələndirməlidir ki, digər mənbələrin bazara daxil olması bizə mənfi təsir göstərməsin. Türkiyənin öz qazının bazara daxil olması digər ölkələrdən nəql edilən qaz payının azalmasına gətirib çıxaracaq və qiymətləri daha da rəqabətli edəcəkdir. O da vurğulanmalıdır ki, Azərbaycan qazı Türkiyə üçün əlverişlidir və Türkiyə enerji bazarına Azərbaycan qazının payının artması hər iki ölkə üçün sərfəlidir. Onsuz da Azərbaycan Türkiyə enerji bazarında həm “midstream”, həm də “downstream” fəaliyyətləri göstərir. Türkiyədə “STAR” zavodunun fəaliyyət göstərməsi imkan yaradacaq ki, Türkiyənin aşkarlanmış enerji ehtiyatlarının işlənilməsində Azərbaycanın da rolu olsun.
Sonda qeyd etməliyik ki, Şərqi Aralıq dənizində zəngin təbii qaz yataqlarının işlənməsi uğrunda region ölkələri arasında qarşıdurma daha da qızışır. Belə ki, iki NATO üzvü olan Türkiyə və Yunanıstan arasında əlaqələrin kəskin pisləşməsi və hərbi ritorikanın artması, region üçün olduqca təhlükəlidir. Hətta Fransa və İtaliya kimi, NATO üzv bəzi dövlətlər Yunanıstana açıq aşkar dəstək verməklə Aralıq dənizində olası hərbi alovlanmanı stimullaşdırırlar. Onların isə əsas məqsədi isə Türkiyəni həmin ərazidə sıxışdıraraq, enerji axtarışından çəkindirməkdir. Bütün bu hadisələr bir daha göstərir ki, regionun zəngin enerji yataqları gələcək hərbi qarşıdurmanın əsas səbəbinə çevrilə bilər, çünki hər bir ölkə öz marağını qorumaq istəyir. Türkiyə qətiyyətlə Aralıq və Qara dənizdə hərbi gücünü daha da artırmaqla gələcək enerji axtarışlarında təhlükəsizliyi təmin etmək niyyətindədir.