Bakı, 28 noyabr (AZƏRTAC). Hazırda Azərbaycan dili dövlət dili kimi özünün inkişaf dövrünü yaşayır və getdikcə işləmə dairəsini genişləndirir. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra qəbul edilmiş bir sıra qanun və qərarlar dilimizin inkişaf etməsi üçün əlverişli imkanlar açmışdır. Bu istiqamətdə Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında” 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı mühüm addım olmuşdur. Bu sənəddə Azərbaycan dilinin tarixi əsasları mükəmməl şəkildə təhlil edilmiş, inkişaf yolları müəyyənləşdirilmişdir. Burada Azərbaycan dilinin mənşəyi ilə bağlı davam edən yanlış konsepsiyaya son qoyulması, tarixi faktlara əsaslanaraq dilimizin dövlət dili kimi yaşaması, inkişaf etdirilməsi üçün həm inzibati, hüquqi-siyasi, həm də elmi-nəzəri istiqamətlər müəyyənləşdirilməsinin zəruriliyi qeyd edilmişdir.

Dövlət Proqramında müvafiq qurumlar, o cümlədən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun qarşısında müəyyən tələblər qoyulmuşdur. İnstitutun direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Fəxrəddin Veysəlli bu mühüm dövlət sənədinin icrası istiqamətində görülmüş işlər və qarşıda duran vəzifələrlə bağlı fikirlərini AZƏRTAC ilə bölüşmüşdür.

- Dövlət Proqramında Azərbaycan dilinin inkişafı ilə bağlı qarşıya qoyulmuş vəzifələrin həyata keçirilməsində AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun da üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Çalışırıq ki, qarşıya qoyulmuş vəzifələrin icrası ilə bağlı ciddi işlər görək. İnstitutun hazırladığı və geniş ictimaiyyətə təqdim etdiyi “Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı” üçcildliyi bu istiqamətdə icra olunan ilk sanballı layihə kimi olduqca təqdirəlayiqdir. Ömrünü Azərbaycan dilinin tərəqqisinə sərf edən böyük alimlərimizin yaradıcılığına işıq salan belə bir müntəxəbat istər keçmiş sovetlər dövründə, istərsə də müstəqilliyimizin bərpasından ötən müddətdə nəşr olunmamışdır. Azərbaycan dilçilik elminin nadir incilərinin toplandığı bu kitab ilk növbədə dilçi alimlərimizin qazandıqları uğurları ehtiva edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin diqqət və qayğısı sayəsində işıq üzü görən kitab ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr edilmişdir.

Nəşrin birinci cildi “Azərbaycan dilçiliyi tarixi: Mahmud Kaşğaridən I Türkoloji Qurultaya qədər” adlanır. Kitabda Mahmud Kaşğari, Mirzə Kazım bəy, Bəkir Çobanzadə, Əhməd Cəfəroğlu kimi məşhur alimlərimizin yaradıcılığından parçalar və ya fraqmentlər verilmişdir. Bu cilddə, həmçinin I Türkoloji Qurultayın materiallarından seçmələr və alimlərimizin qurultay haqqında dəyərləndirmələri yer almışdır.

Nəşrin ikinci cildi I Türkoloji Qurultaydan XX əsrin 60-cı illərinə qədər” olan dövrü əhatə edir. Bu cilddə Məmmədağa Şirəliyev, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Muxtar Hüseynzadə, Hadi Mirzəzadə, Əliheydər Orucov və digər görkəmli dilçilərimizin əsərlərindən seçmələr verilmişdir.

“Azərbaycan dilçiliyi tarixi: XX əsrin 60-cı illərindən günümüzə qədər” adlı üçüncü cilddə isə Ağamusa Axundov, Əlövsət Abdullayev, Tofiq Hacıyev, Aydın Ələkbərov, Yusif Seyidov, Musa Adilov, Əbdürrəhman Cavadov, Afad Qurbanov və digər müasir dilçilərimizin əsərləri yer almışdır.

Azərbaycan dilçiliyinin tarixini, Azərbaycan dilçilərinin dəyərli əsərlərini müntəxəbat şəklində çap edib ictimaiyyətə təqdim etməklə, yaddan çıxmaqda olan elmi əsərlərə yeni ruh vermişik. Açığını deməliyəm ki, bu əsərlərin çoxu köhnəlmişdir. Məsələn, Mirzə Kazım bəyin qrammatikası rusca yazılmışdır. Onu ölkəmizdə əldə etmək qeyri-mümkündür. Üçcildlikdə həm rus dilindən parçanı vermişik, həm də onun tərcüməsini. Eyni zamanda, İbn Mühənnanın uzun illər bundan əvvəl çap olunmuş kitabından dilçiliyin aktual məsələləri ilə bağlı olan parça müntəxəbata daxil edilmişdir. Bunlar nadir incilərdir. Biz bu müntəxəbatı hazırlamaqla Azərbaycan dilçilərinin necə dəyərli əsərlər yaratdıqlarını bir daha geniş ictimaiyyətə göstərməyə çalışmışıq.

Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi haqqında” Sərəncamı ilə ayrılmış 2 milyon manat vəsait institutun müasir kompyuter avadanlığı ilə təmin olunmasına və bir sıra fundamental və monoqrafik əsərlərin yazılmasına böyük təkan vermişdir. Dilçilik İnstitutu həmin Sərəncamdan irəli gələn 4 mühüm layihənin reallaşdırılmasına çalışır. Artıq onlardan biri – “Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı” üçcildliyi nəşr olunmuşdur.

İkinci layihə “Azərbaycan dilinin funksional qrammatikası”nın hazırlanmasını və nəşrini nəzərdə tutur. Bu fundamental əsər dilimizin bütün aspektlərini əhatə etməklə dilçilik elminin son nailiyyətlərini ortaya qoyacaqdır. Bu, öz əksini 4 cilddə tapacaqdır. Artıq görkəmli dilçi alimlərimiz tərəfindən bu kitablar hazırlanmaqdadır.

“Azərbaycan dilçiliyi tarixi” adlanan üçüncü layihə üzərində hazırda iş gedir. Bu əsərdə dilçiliyimizin yaranmasından bu günədək keçdiyi şərəfli tarixi yolu işıqlandırılacaqdır. Layihədə müxtəlif lüğətlərin, o cümlədən orfoqrafik, orfofonik və məktəb lüğətlərinin elektron variantlarının hazırlanması da nəzərdə tutulmuşdur.

İnstitut tərəfindən reallaşdırılan dördüncü layihə isə dünya dilçilik irsinin Azərbaycan dilinə tərcüməsindən ibarətdir. Bu layihə çərçivəsində L.Blumfildin “Dil”, S.Potterin “Dilimiz”, C.Layonzun “Dil və dilçilik” əsərləri ingilis dilindən, E.Benfenistin “Dilçiliyin əsasları” kitabı fransız dilindən, V. fon Humboldtun “Dil haqqında” əsəri almancadan və İ.A.Boduen de Kurtenenin “Dilçiliyə giriş” əsəri rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəşr olunacaqdır. Azərbaycan dilçiliyinin inciləri sayılan elmi əsərlərin də xarici dillərə tərcümə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Biz bu işləri 2014-cü ilin sonunadək yekunlaşdırmaq niyyətindəyik.

Məlumat üçün deməliyəm ki, institutda bir sıra struktur dəyişiklikləri baş verdikdən sonra köhnə şöbələrin bir çoxu ləğv edilmiş, yerinə daha müasir şöbələr yaradılmışdır. Onlardan biri də monitorinq şöbəsidir. Bu şöbə dilimizin küçədə, meydanlarda, televiziyada, radioda, kütləvi informasiya vasitələrində düzgün işlənməsinə nəzarət edir, pozuntuları qeyd edərək müvafiq qurumlara təqdim edir və nöqsanların aradan qaldırılması üçün lazımi işlər görür. Bu istiqamətdə işlər Milli Televiziya və Radio Şurası ilə birlikdə həyata keçirilir. Biz artıq respublikanın bütün nazirlikləri ilə birlikdə işləyirik və hamıya gərəkli, dilimizin bütün yeni norma və qaydalarını özündə ehtiva edən sanballı kitab üzərində işləyirik. Eyni zamanda, orfoqrafiya lüğətinin də yenidən çap olunmasına çalışacağıq. Hazırda 104 minlik orfoqrafiya kitabı çapa hazırlanır və burada çoxlu yeniliklər öz əksini tapmışdır.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu gənc mütəxəssislərin zamanın tələblərinə uyğun hazırlanması üçün beynəlxalq əməkdaşlığa xüsusi önəm verir. Bu sahədə işlərimizi genişləndirmək məqsədilə bir sıra beynəlxalq təhsil proqramlarına qoşulmuşuq. Ötən qısa müddət ərzində bir çox gənc alimlərimiz xarici ölkələrdə ixtisasartırma kurslarında iştirak etmişdir. Bu istiqamətdə işlərimiz davam edəcəkdir.