Bakı, 30 dekabr, AZƏRTAC

Nizami Gəncəvi Azərbaycan xalqının bəşəriyyətə bəxş etdiyi dahi şəxsiyyətlərdən biridir. O, humanist, mütəfəkkir şair kimi dünyada şöhrət qazanıb. Nizami yaradıcılığı dərindən tədqiq olunduqca, bütün dolğunluğu ilə öyrənildikcə, daha böyük tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edir. Nizami irsi uzun zamandan bəri dünya elmi-ədəbi fikrinin diqqət mərkəzindədir. Ölkəmizdə dahi şairin əsərləri dəfələrlə nəşr olunub, ədəbi irsinin öyrənilməsi və tanıdılması sahəsində xeyli iş görülüb, çoxlu sayda tədqiqatlar aparılıb, eləcə də dünya nizamişünaslığında ilk dəfə olaraq əsərlərinin elmi tənqidi mətni hazırlanıb. Bu fikirlər Azərbaycan Universitetinin Humanitar fənlər fakültəsinin filologiya ixtisası üzrə dördüncü kurs tələbəsi Şamama Əsədovanın “Nizami Gəncəvi Azərbaycan xalqının bəşəriyyətə bəxş etdiyi dahi şəxsiyyətlərdən biridir” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.

İlyas Yusif oğlu Nizami heç bir əsərində “Gəncəvi” nisbəsini işlətməyib. Nizami ədəbi məktəbinin Əmir Xosrov Dəhləvi, Əlişir Nəvai, Əbdürrəhman Cami, Məhəmməd Füzuli kimi ardıcılları da onun Gəncədən olduğunu dönə-dönə qeyd etsələr də, haqqında danışarkən “Gəncəvi” nisbəsini işlətməyiblər. Yalnız XV yüzillikdən sonra “Nizami” ədəbi təxəllüsü ilə yazan başqa şairlər meydana çıxarkən Nizamiyə Gəncəvi, bəzən də Gənceyi nisbəsini qoşublar ki, bu da ərəb dilindən tərcümədə elə “Gəncəli” deməkdir.

Nizami Gəncənin adını ilk poemasından son poemasınacan dönə-dönə misralarına gətirir və bu beytlərdən birində şair onu hansı səmtə çəksələr belə gəncəli olaraq qalacağını bəyan edir:

Fars poeziyasının ən böyük nümayəndələrindən biri olan İran şairi Əbülqasim Firdovsidən fərqli olaraq Nizaminin poetik dilində çoxlu türk sözlərindən istifadə edilib. “uşaq”, “ikdiş”, “çalış”, “xan”, “xatun”, “ozan”, “sancaq”, “muncuq”, “qılavuz”, “tutuq”, “yaylaq”, “toz”, “tapança” və s. türk sözlərini Nizami öz əsərlərində həvəslə işlədib.

Nizami poemaları yarandığı gündən xalq ədəbiyyatına keçərək Şərq nağılları, qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarında da güclü əks-səda doğurub, yeni-yeni əfsanə, rəvayət və başqa xalq ədəbiyyatı nümunələrinin yaranması ilə nəticələnib. Şairin hikmətli beytləri canlı danışıq dilində atalar sözləri kimi əbədiləşib.

Dünya ədəbiyyatında Nizami Gəncəvi daha çox beş poema müəllifi kimi tanınır. Bu poemalara birlikdə ərəbcə “Xəmsə” (beşlik), farsca isə “Pənc gənc” (beş xəzinə) də deyirlər. Nizaminin külliyyatı isə əslində lirik şeirlər “Divan”ından və altı poemadan ibarətdir. Belə ki, “İskəndərnamə” başlığı altında tanınan poema əslində iki müstəqil hissədən – “Şərəfnamə” və “İqbalnamə”dən ibarətdir.

Nizaminin avtobioqrafik materiallarla ən zəngin poeması “Leyli və Məcnun”da şair öz anasının kürd qızı olduğunu bildirib, “Xosrov və Şirin” poemasında isə özünü saf türk sözü ilə “ikdiş”, yəni “metis” (iki müxtəlif millətin nümayəndələrinin nikahından doğulan uşaq) adlandırıb:

Burada Nizami “sirkə” deyərkən öz kürd anasını, “bal” deyərkən isə türk atasını nəzərdə tutub. Çünki əgər Nizaminin atası fars olsaydı, eyni etnik qrupa (irandilli) aid olan kürd qızı ilə onun nikahından doğulan uşaq “ikdiş” sayılmazdı.

Nizami hazırda elmə məlum olan əsərlərini – “Divan”ı və “Xəmsə”sini farsca yazıb. Şairin farscası nə qədər rəvan, kamil olsa da, hər halda məşhur İran alimi Səid Nəfisinin müşahidə etdiyi kimi, bu farsca bir farsın, tutalım, Firdovsinin farscası deyil. Nəfisi təsdiqləyir ki, Nizaminin şeirlərindən türk dili ətri gəlir.

Nizaminin bütün yaradıcılığından türkə və türklüyə məhəbbət qırmızı bir xətt kimi keçir. Onun əsərlərində öz doğma xalqına – türk etnosuna məhəbbəti açıq-aşkar duyulmaqdadır. Nizaminin türklərə məhəbbəti özünü onda büruzə verir ki, şair yaratdığı müsbət obrazların əksəriyyətini ya türk kimi təsvir edir, ya da onların müsbət insani sifətlərini türklərlə müqayisə edir.

Dünya ədəbiyyatında “Xəmsə” kimi dərin, zəngin məzmunlu, bədii forması etibarilə rəngarəng, oynaq süjetli böyük əsər tapmaq çətindir. Nizami ona görə belə misilsiz, əzəmətli əsərlər yaza bilib ki, bütün həyatını, bütün mənəvi aləmini və qüvvəsini yaradıcılığa, dünya ədəbiyyatını öyrənməyə, təhlil etməyə, araşdırmağa həsr etmişdi.

Nizaminin lirik irsindən bizə 6 qəsidə, 120 qəzəl, 30 rübai məlumdur. Nizaminin əldə olan lirik irsi klassik Şərq şerinin üç əsas şəklini - qəsidə, qəzəl, rübai şəkillərini əhatə edir. Nizaminin lirik poeziyasında onun qəsidələri məzmun zənginliyi, ideya dərinliyi və sənətkarlıq vüsəti ilə daha çox diqqəti cəlb edir. Şairdən dövrümüzə qalan qəsidələrin sayı altıdır. Bunlardan biri mədhiyyə, biri fəxriyyə, biri də sənətkarın qocalığından bəhs edir. Digər üçü isə ictimai-fəlsəfi, əxlaqi qəsidə nümunəsidir. Nizami qəsidələri də hökmdar və cəmiyyət, elm və din, ağıl və zaman kimi problemləri əks etdirir. Bu əsərlərdə xalq mövqeyindən çıxış edən şair baş verən hadisələrə ayıq münasibət bəsləyir, ədalətin, dostluğun, düzgünlüyün bərqərar olmasına çalışır. Gah müəllim olub, ağıllı nəsihətlər verir, gah da ittihamçıya çevrilib haqsızlığa, zülmə, riyakarlığa qarşı çıxır.

Nizami dilini dərindən təhlil edən akademik Həmid Araslı belə bir maraqlı nəticəyə gəlib: “Nizami əsərlərini fars dilində yazmasına baxmayaraq, həmişə bir azərbaycanlı kimi düşünmüş, öz obrazlı ifadələrini həmişə xalqdan, canlı xalq dilindən almışdır. Müxtəlif qaynaqlardan aşkar edilmiş Nizami lirikasında da şairin qüdrətli sənəti özünü bütün parlaqlığı ilə göstərə bilmişdir. Qəsidə, qəzəl və rübailərdən ibarət olan bu şeirlərdə Nizami həm istedadlı bir şair, həm də mütəfəkkir bir alim kimi nəzərə çarpır. Nizaminin lirikası ilə poemaları arasında istər məzmun, istərsə də forma baxımından yadlıq, fərq axtarmaq yersizdir. Lirikası da daxil olmaqla Nizaminin poeziyası IX əsrdən başlayaraq sürətlə inkişaf edən və bir çox Yaxın Şərq xalqlarının yaratdığı ədəbiyyatın həqiqi zirvəsi, həmçinin bu ədəbiyyatda humanizmin ən yüksək təzahürü sayılır”.

Nizami Gəncəvi hələ sağlığında əsərlərini uzunömürlü olacağına inanırdı və belə yazırdı:

Yüz illər keçib və Nizaminin düşüncəsi daha uzaq zaman sərhədinə yetişib və əbədiyyətə doğru gedir. Şairin oxucunu həyata, insanlığa qarşı məhəbbət ruhunda tərbiyələndirən ölməz əsərləri bu gün də gözəllikləri, ülviyyəti dərk etməyə çağırır, ağlın, qüdrətinə, haqqın, ictimai xeyirin qələbəsinə inam hissləri oyadır.

Nizami Gəncəvinin lirik şeirlərinin bir qismi ötən əsrin 40-cı illərdə nəşr olunub, bir qismi də sonralar Nizamın yeni tapılan şeirləri müxtəlif şairlər tərəfindən çevrilib. Bu baxımdan Xəlil Rza Ulutürkün etdiyi tərcümələr diqqəti cəlb edir.

Bu il dahi şair və mütəfəkkir Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 880 illiyi tamam olur. Nizami elə dahilərdən idi ki, öz sənətinin ölməzliyini yaxşı bilirdi. Son poemasındakı məşhur beytləri də bunu təsdiq etməkdədir. Xəyalən öz məzarını təsvir edən şair oxucusuna üz tutaraq deyir: