Bakı, 1 may, AZƏRTAC 

Almaniyada apardığım elmi-tədqiqatlar pre-kliniki mərhələdə olan dərman maddəsinin mədəaltı vəzi xərçəngi zamanı xərçəng kök hüceyrələrinə (XKH) təsirinin öyrənilməsinə həsr olunub. Orada biz ən müasir avandanlıqlar vasitəsilə bu dərman preparatının şiş hüceyrələrinə olan təsirini mövcud standart terapiyada tətbiq olunan dərman vasitələri ilə müqayisəli şəkildə öyrənmişik. Qarşımıza qoyduğumuz məqsədlərdən biri də xərçəng kök hüceyrələrinin mədəaltı vəzi xərçəngində rolunu araşdırmaq, bu hüceyrələrinin xarakterik xüsusiyyətlərini identifikasiyası və mədəaltı vəzi xərçəngində kimyəvi terapiyaya qarşı rezistentlik problemini həll etmək olub. Təklif etdiyimiz preparatın bir çox hallarda standart terapiyada tətbiq olunan gemsitabin preparatından daha effektiv olduğu müəyyənləşib. Bəlli olub ki, bu preparat vasitəsilə şiş hüceyrələrini gemsitabinlə müalicəyə sensitiv vəziyyətə gətirərək onların tam məhvinə nail olmaq olar.

Ədəbiyyatda rast gəldiyim məlumatlara əsasən bu preparat artıq bəzi ölkələrdə klinik mərhələdə uğurla tətbiq olunur. Bu dərman preparatının iş prinsipi şiş hüceyrələrində qlikoliz prosesinin inhibə olunmasına əsaslanıb. Müəyyən olunub ki, şiş hüceyrələri normal hüceyrələrə nəzərən 200 dəfə artıq enerji sərf edirlər. Bu dünyada “Varburq effekti” adlandırılır. Apardığımız müalicənin məqsədi şiş hüceyrələrində, xüsusilə xərçəng kök hüceyrələrində qlikoliz prosesinin dayandırmaq və bununla da şiş hüceyrələrinin məhvinə nail olmaqdır.

AZƏRTAC xəbər verir ki, bu barədə Azərbaycan Tibb Universitetinin (ATU) mətbuat xidmətinə ATU-nun histologiya, embriologiya və sitologiya kafedrasının assistenti, tibb üzrə fəlsəfə doktoru Orxan İsayev bildirib.

-Məşğul olduğunuz, araşdırdığınız sahə kök hüceyrələri ilə bağlıdır. Kök hüceyrələri nədir?

-Kök hüceyrələri normalda differensasiya olmamış vəziyyətdə, özünü davamlı yeniləmə qabiliyyətinə malik və orqanizmdə hər bir hüceyrə tipinə başlanğıc vermək potensialı olanlardır. Kök hüceyrələrinə bəzən kötük hüceyrələr də deyilir. Onların alınma mənbələri fərqlidir. Belə ki, orqanizmdə əsas üç mənbədən alına bilir. Birinci embriondan alınmış embrional kök hüceyrələrdir. Mayalanmadan sonra artıq 4-5-ci günlərində embrional kök hüceyrələri əmələ gəlir. Bu hüceyrələr ən geniş imkanlara malikdir. Embrional kök hüceyrələri vahid bir orqanizmə başlanğıc vermək qabiliyyətinə malikdirlər. İkinci fetal kök hüceyrələri–abort zamanı artıq ölmüş döldən alınan kök hüceyrələrdir. Onlar öz imkanlarına görə embrional kök hüceyrələrindən geri qalırlar. Embrional və fetal kök hüceyrələrinin alınmasında ən böyük problemlərdən biri də etik prinsiplərdir. Üçüncü–postnatal kök hüceyrələri, öz imkanlarına görə digər tiplərdən geri qalır, orqanizmdə müəyyən bir hüceyrə tipinə başlanğıc verə bilir. Burada xüsusilə göbək ciyəsi qanından alınan kök hüceyrələri qeyd etmək istərdim. Bu hüceyrələr bəzən ayrıca, bəzən də postnatal kök hüceyrələrin tərkib hissəsi kimi hesab olunur. Hazırda dünyada bir çox ölkələrdə göbək ciyəsi qanının saxlanması məqsədilə kriobanklar yaradılıb. Hüceyrələr alınma yoluna görə iki tipə ayrılır. İnsanın özündən alınan autoloq, donordan alınanlar isə allogen kök hüceyrələri adlanır.

- Kök hüceyrələrinin tətbiq sahələri hansılardır?

- Onların tətbiq sahələri çox genişdir. Hazırda kök hüceyrələrinin tətbiqi bəzi xəstəliklərdə sınaq mərhələsində olsa da, bəzi xəstəliklər üçün artıq standart terapiya kimi qəbul olunur. Bu hüceyrələrin effektiv tətbiq edildiyi sahələr olaraq əsasən qan, mədə-bağırsaq və ürək-damar sistemi, dayaq-hərəkət aparatı, genetik xəstəliklər, kosmetologiya və ən əsası onkologiyanı misal çəkmək olar. Kök hüceyrələri müxtəlif anemiyalar, autizm, talassemiya, uşaqlarda serebral ifliclər, Hockin və qeyri-Hockin limfoması, mieolamalar, leykoz kimi bir sıra xəstəliklər və kosmetologiyada uğurla tətbiq olunur. Onların tətbiqinin sınaq mərhələsində olduğu xəstəliklərdən insultu, qaraciyər serrozunu, hepatitləri, böyrək çatışmazlığını, autoimmun xəstəlikləri, diabeti, miokard infarktını, sümük defisitlərini, ürək çatışmazlığı və bir sıra digər problemləri qeyd etmək olar.

-Kök hüceyrələri onkologiyada hansı formada tətbiq olunur?

-Xərçəng xəstəliyinin həm müalicəsi, həm də müayinəsində bu hüceyrələrin xüsusi rolu var. Bu xəstəliklərin müalicəsində hələ də öz həllini tapmayan problemlərdən biri də kimyəvi terapiyaya olan rezistentlikdir. Son illər aparılan araşdırmalara əsasən kimyəvi terapiyaya olan rezistentliyin əsasında duran faktorlardan biri də XKH-nin mövcudluğudur. Xərçəng kök hüceyrələri nəzəriyyəsinə əsasən şiş hüceyrələrinin bir qismi normal kök hüceyrələrinin xüsusiyyətlərini göstərir. Bu xüsusiyyətlərə kimyəvi terapiyaya rezistentlik, yüksək DNT bərpaetmə qabiliyyəti, apoptoza rezistentlik, regenerasiya, klonogenlik və nisbi sakitlik vəziyyəti aiddir. Qeyd olunduğu kimi normal kök hüceyrələr orqanizmdə bütün hüceyrə tiplərinə differensasiya etmək və özünü sonsuz sayda törətmə qabiliyyətinə malikdirlər. Xərçəng kök hüceyrələri nəzəriyyəsinə əsasən bu hüceyrələr yeni bədxassəli hüceyrələrə başlanğıc verə bilər, bunlar yeni şiş hüceyrə kütlələrinə differensasiya edə bilənlərdir. Son illər aparılan araşdırmalara əsasən xərçəng xəstəliyi zamanı xərçəng kök hüceyrələri dərman müalicəsinə olan rezistentliyə cavabdeh hüceyrələrdir və müalicə zamanı bu hüceyrələrlə mübarizə terapiyanın effektivliyini dəfələrlə artıra bilər.

-Qeyd etdiyiniz kimi, kök hüceyrələri vasitəsilə müalicə aparılır. Məsələn, bu yaxınlarda bir qrup yapon alimi dünyada ilk dəfə kök hüceyrələrini transplantasiya ediblər. Digər ölkədə isə süni ürək hüceyrələri yaradılıb. Azərbaycanda bu istiqamətdə nə işlər görülüb?

-Kök hüceyrələri sahəsində ölkəmizdə də mühüm işlər aparılır. ATU-nun Tədris Cərrahiyyə Klinikasında Azərbaycanda ilk dəfə qaraciyər xəstəsinə kök hüceyrələr transplantasiya olunub. Məndə olan məlumatlara əsasən transplantasiya uğurlu alınıb və xəstəlikdə müsbət irəliləmə əldə olunub. ATU-nun Tədris Terapevtik Klinikasında isə kök hüceyrələrinin izolyasiyası, kultivasiyası və transplantasiyası üzrə ixtisaslaşmış laboratoriyanın yaradılması sahəsində aparılan işləri xüsusi qeyd etmək istərdim. Bu məsələ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının da diqqətindədir. Belə ki, 2015-ci ildə mənim də iştirakçısı olduğum “Müasir biotibb elmində kök hüceyrə texnologiyalarının aktual elmi-nəzəri problemlərinin araşdırılması, analizi və prioritetlərinin identifikasiyası” layihəsi təsdiq olunub və ölkənin bu sahənin aparıcı mütəxəssisləri həmin layihəyə cəlb olunublar. Bundan əlavə, məndə olan məlumata görə Mərkəzi Klinikada kardioloji xəstələrə müalicə məqsədilə kök hüceyrələrin transplantasiya olunması istiqamətində də bir sıra işlər aparılır.