Bakı, 24 may, AZƏRTAC

İllərin o tayından boy göstərən bir tarix və o tarixi əks etdirən saralmış qəzet parçası var: 1918-ci il dekabrın 18-də “Azərbaycan” qəzetində dərc edilmiş xaricdə təhsil almağa göndərilən tələbələrin siyahısı. Həmin siyahıda olanlardan 6 nəfəri tibb təhsili almağa göndərilib.

AZƏRTAC həmin tələbələrin hər biri haqqında məlumat verir.

Parisə təhsil almağa göndərilən Bakı Realnı Məktəbinin tələbəsi

Balağa Məmmədhənifə oğlu Ağayev 1899-cu ildə Bakının Fatmayi kəndində anadan olub. Əvvəlcə Bakı Realnı Məktəbində oxuyub, 1915-ci ildə Bakı kommersiya məktəbinə daxil olub və 1919-cu ilin iyununda təhsilini başa vurub. Fəal tələbə kimi 1917-ci ildə mayın 10-da Bakı şəhərində Qafqaz müsəlman şagirdlərinin I qurultayında iştirak edib.

Ali təhsil almaq üçün xarici ölkələrə tələbə göndərilməsi xəbərini eşidəndə Bakıda 1-ci Paralel küçəsi, 10-cu evdə yaşayan Balağa Ağayev 1919-cu il avqustun 15-də xalq maarif nazirinə məktub yazaraq onun da xaricə göndərilən tələbələr siyahısına salınmasını xahiş edib.

1919-cu il oktyabrın 20-də Azərbaycan Cümhuriyyəti xalq maarif naziri Rəşid xan Qaplanovun 456 nömrəli əmri ilə Bakı Kommersiya Məktəbinə türk dili müəllimi təyin edilib. Müəllim işləyə-işləyə 1919-cu il noyabrın 24-də Müsəlman Tələbələri Bürosuna ərizə ilə müraciət edib: “Bununla nəzərinizə çatdırıram ki, təhsilimi Paris şəhərində başa çatdırmaq istəyirəm. Tibb fakültəsinin olmasını arzu edərdim”.

Dekabrda qəzetdə dərc olunan 100 nəfərlik siyahıda onun adı olmur. Lakin yanvarda adı həmin siyahıda dərc olunanlardan 5 nəfərinin xaricə getməyəcəyi məlum olandan sonra onların əvəzinə başqa tələbələr dövlət təqaüdü təyin edilməklə təhsil almağa göndərilib. Onlardan biri də Balağa Ağayev olub.

Xalq maarif naziri əvəzi Ş.Şahsuvarov və dəftərxana müdiri F.Rzabəyovun imzası ilə 1920-ci il yanvarın 13-də ona bu barədə 548 nömrəli təsdiqnamə verilib.

O, Parisdə tibb təhsili alıb və tələbə yoldaşları ilə birgə həmin illərin yadigarı olan fotoşəkli də var. Lakin təhsilini başa vurandan sonra geri dönməyərək Fransada yaşayıb. Bundan sonrakı həyatı haqqında məlumat yoxdur və 1974-cü ildə Fransanın Qrenobl şəhərində vəfat edib.

Mart qırğının şahidi olan və nənə himayəsində böyüyən gənc

Məhəmməd bəy Fərhad bəy oğlu Muradov 1900-cü ildə Şuşada anadan olub.

Bakıda orta təhsil alıb, 1918-ci ildə 3-cü kişi gimnaziyasında səkkizilllik kursu tam bitirib. 1918-ci ilin martında Şaumyanın bandasının Bakıda törətdiyi qırğınların canlı şahidi olan kimi həmin il “Mart hadiseyi-əliməsi” adlı əsər yazıb.

Məhəmməd anasını vaxtsız itirib, atası isə onu taleyin ixtiyarına buraxıb. Şuşa qəzasının Muradbəyli kəndində nənəsi Gülsüm Nurubəyovun himayəsində böyüyüb . Təhsilə yüksək qiymət verən nənəsi Qafqaz Tədris Dairəsinə məktub yazaraq Məhəmmədin dövlət hesabına oxumasını xahiş edib. Gimnaziyada dövlət hesabına oxuyan Məhəmməd bəy Ağdam rayonundan maarif nazirinə İsveçrə universitetlərindən birinin tibb fakültəsində oxuması xahişi ilə məktub yazıb.

Gimnaziyanı yaxşı və əla qiymətlərlə bitirəndən sonra Gülsüm xanım 1919-cu ilin avqustunda maarif nazirinə məktub yazıb göndərir: “İndi nəvəmin sonrakı ali təhsili haqqında düşünməliyəm. Mən istəyirəm ki, onu yalnız savadlı bir həkim kimi deyil, ən başlıcası, gələcəkdə öz xalqının və gənc Azərbaycan dövlətinin rifahı uğrunda yorulmadan mübarizə aparan hərtərəfli savadlı və şərəfli bir adam görüm”.

Orta təhsilini başa vurandan sonra Ümuri-Xeyriyyə Nəzarəti İdarəsində işləyən Məhəmməd bəy Muradov 1920-ci ilin yanvarında tibbi təhsil almaq üçün xaricə göndərilir. O, Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin göndərdiyi yerdə 4 il işləyəcəyi və oxuyacağı dövlətin ərazisində heç bir siyasi və partiya işinə qoşulmayacağı haqqında dilkağızı verib.

O, Parisdə tibb təhsili alsa da, SSRİ-yə qayıtmağı haqqında heç bir məlumat yoxdur, arxivlərdə də onun barəsində cinayət işinə rast gəlinmir. Təəssüf ki, onun sonrakı fəaliyyəti və ölüm tarixi barədə heç bir bilgi əldə etmək mümkün deyil.

Maddi çətinliklərə baxmayaraq Almaniyada tibb ixtisasına yiyələnib

Nüsrət Rza oğlu Babayev 1899-cu ildə Lənkəran şəhərində anadan olub. 1919-cu ildə orada kişi gimnaziyasını bitirəndən sonra İstanbulda tibb fakültəsində təhsil almaq arzusu ilə nazirə məktub yazıb. Məktubunda Lənkəranda baş verən hadisələr nəticəsində bir neçə dəfə axtarışlara məruz qaldığı və maddi imkansızlıqla üzləşdiyinə görə xahişini geri götürüb. Həmin ilin noyabrında isə Almaniyada Berlin universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə göndərilməsini xahiş edib.

1920-ci il yanvarın 14-də Nüsrət Rzayev dövlət hesabına Almaniyaya oxumağa göndərilib və Berlində tibb ixtisası üzrə təhsil alıb. Təhsilini bitirəndən sonra geri qayıtmayıb.

Salyanda doğulub, Lənkəranda orta, Berlində ali təhsil alıb

Əlihüseyn Ağahüseyn oğlu Hüseynov 1898-ci ildə Salyanda anadan olub. Lənkəranda orta təhsil alıb və 1919-cu ildə Şəhərdəki kişi gimnaziyasını bitirib. Həmin ilin avqustunda xalq maarif nazirinə ərizə yazaraq ali təhsilini Türkiyədə tibb fakültəsində davam etdirmək istədiyini xahiş edərkən ağır maddi durumda olduğunu, atasından ona yaşayış üçün heç bir miras qalmadığını da göstərib. Yazdığı ərizədə hədsiz maddi çətinlik içərisində olduğuna görə Salyan Realnı Məktəbində ona riyaziyyat müəllimi yeri verilməsini də xahiş edib.

Sentyabrın 24-də yazılan ərizəyə elə ertəsi gün nazir Nəsib bəy Yusifli dərkənar qoyaraq onu Salyan Realnı Məktəbində işə götürməyi tapşırıb. Əlihüseyn Hüseynov işə qəbul edilib və 1919-cu il noyabrın 8-də xalq maarif nazirinə Berlin Universitetində oxumaq arzusunu bildirib. Noyabrın 20-də daha bir ərizə yazaraq tibb fakültəsinə qəbul edilməsini xahiş etməsinə baxmayaraq, təbiyyat fakültəsinə yazıldığını bildirib və imkan daxilində tibb fakültəsinə göndərilməyini xahiş edib.

1920-ci il yanvarın 14-də Azərbaycan Cümhuriyyət Hökuməti dövlət hesabına təhsil almaq və həmin müddətdə heç bir siyasi və partiya işinə qoşulmamaq şərtilə onu xaricə göndərir. Təəssüf ki, Əlihüseynin sonrakı taleyi və nə vaxt vəfat etdiyi barədə heç bir məlumat yoxdur.

Təhsil alsa da, geri qayıtmayıb

Mirməhəmmədrza Mirabutalıb oğlu Seyidəliyev 1090-ci ildə Şamaxı şəhərinin Axçilər məhəlləsində doğulub. 1919-cu ildə Bakıda 2-ci kişi gimnaziyasını bitirib və ərizə ilə müraciət edərək Berlində təhsil almağa göndərilməsini xahiş edib. Arxiv sənədlərindən məlum olur ki, o, Parisdə tibbi təhsil alıb. Lakin təhsilini başa vurduqdan sonra geri qayıtmayıb.

Almaniyada təhsil alan ölkəmizin ilk epidemioloq alimi

İsmayıl Əbdülxaliq oğlu Axundov 1897-ci ildə Şamaxıda çoxuşaqlı ailədə anadan olub. Bakıdakı 2-ci kişi gimnaziyasını bitirib. 1917-ci il mayın 10-da Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlman şagirdlərinin I qurultayında iştirak edib.

1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qərarı ilə dövlət hesabına xaricdə təhsil alan 100 tələbədən biri olub. Cərrahlığa böyük həvəs göstərsə də, sonradan məşhur cərrah, akademik Mustafa Topçubaşovun təklifi ilə ixtisasını epidemiologiya üzrə davam etdirən İsmayıl təhsilini əla qiymətlərlə başa vurduğuna görə onu assistent kimi həmin universitetdə saxlayıblar. Hamburq Tropik Xəstəliklər İnstitutunda məşhur epidemioloq alim, professor Erik Martininin rəhbərliyi altında çalışıb. Həmin illərdə onu yoluxucu xəstəliklərin tüğyan etdiyi Konqo, Əlcəzair, Tunis, Nigeriya kimi Afrika ölkələrində epidemiyaya qarşı mübarizə aparmağa göndəriblər. 1927-ci ildə Bernard Nohth adına Hamburq Tropik Xəstəliklər İnstitutunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək ilk azərbaycanlı epidemioloq olub.

1929-cu ildə Azərbaycandan dəvət alan İsmayıl Axundov Hamburq İnstitutundakı işini, oradakı ev-eşiyini qoyub Bakıya qayıdaraq Epidemiologiya və Mikrobiologiya İnstitutunda entomoloji şöbəyə rəhbərlik edib. Sonralar o, Bakı tropik stansiyasının direktoru, Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda kafedra müdiri, Səhiyyə Nazirliyinin malyariya ilə mübarizə şöbəsinin rəisi vəzifələrində işləyib. Epidemiologiya və parazitologiya sahəsində ölkənin ən yaxşı mütəxəssislərindən biri olan professor İsmayıl Axundov bilik, bacarıq və təcrübəsini o vaxt az qala bütün ölkəni bürüyən malyariyaya qarşı mübarizəyə həsr edib.

Məhsuldar elmi-pedaqoji fəaliyyətinə və böyük təşkilatçılıq bacarığına görə bir sıra orden və medallarla, o cümlədən “Səhiyyə əlaçısı” medalı ilə təltif edilib. 1952-ci ildə elmi konfransda iştirak etmək üçün Moskvada olarkən Tropik Xəstəliklər İnstitutunda baş verən yanğın hadisəsi 55 yaşında ikən İsmayıl Axundovun həyatına son qoyub...