Bakı, 22 dekabr, Xatirə Cəfərova, AZƏRTAC

Qlobal istiləşmə və onunla əlaqədar müasir iqlim dəyişmələri yaşadığımız dövrdə bəşəriyyəti narahat edən ən vacib problemlərdən biridir. BMT-nin iqlim dəyişmələri üzrə Hökumətlərarası Ekspertlər Qrupunun yaydığı 6-cı hesabatına əsasən, 1850-1900-cu illər dövrü ilə müqayisədə yer kürəsinin orta illik qlobal temperaturu 1,10 C artıb. Lakin bu artım dünyanın hər yerində eyni deyildir. Belə ki, Arktikada temperatur artımı demək olar ki, bundan 2 dəfə çoxdur. İqlim ssenarilərinə əsasən yaxın onilliklərdə qlobal temperatur artımının 1,5, hətta 2,0 C-yə çatacağı gözlənilir. Qlobal istiləşmənin 1,50 C olacağı halda “isti hava dalğalarının” daha da güclənməsi, isti mövsümlərin uzanması və soyuq mövsümlərin isə qısalması baş verəcək. 2,0 C-lik qlobal istiləşmədə isə havanın temperaturunun ekstremal göstəriciləri kənd təsərrüfatı və insan sağlamlığı üçün kritik ola bilər. Əgər lazımi qabaqlayıcı tədbirlər görülməzsə, 2100-cü ilə qədər temperatur artımının 3,0 C-dən artıq olacağı ehtimal olunur.

Bu barədə AZƏRTAC-a müsahibəsində Elm və Təhsil Nazirliyinin akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun şöbə müdiri coğrafiya elmləri doktoru Səid Səfərov məlumat verib.

Temperaturun artmasının səbəbi - atmosferə atılan karbon qazı

Dünyanın aparıcı elm mərkəzlərində aparılan çoxsaylı tədqiqatlara əsasən belə nəticəyə gəlinir ki, qlobal istiləşməyə əsas səbəb insanın istehsal və təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində atmosferə atılan karbon qazı və digər parnik effekti yaradan qazlarının miqdarının durmadan artmasıdır. Sənayeləşmə dövründən başlayaraq yanacağa (neft, daş kömür, təbii qaz və s.) olan tələbatın durmadan yüksəlməsi ilə əlaqədar atmosferə atılan karbon qazının miqdarı kəskin artaraq son dövrlərdə təhlükəli həddə çatıb. Beləliklə, artıq min illər ərzində formalaşan mövcud ekosistem insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan kəskin temperatur artımına davam gətirə bilmir.

Qlobal temperaturun bundan sonra da artmaqda davam etməsi əsasən yay aylarında müşahidə edilən ekstremal “isti hava dalğalarının” daha tez-tez təkrarlanmasına, onların intensivlik və davametmə müddətinin daha təhlükəli hədlərə çatmasına səbəb olmaqla, mövcud ekosistemdə ciddi neqativ dəyişiklərə gətirib çıxaracaqdır.

Temperaturun artması ilə planetin bütün iqlim şəraiti də dəyişir – ekstremal təhlükəli hadisələrin təkrarlanması artır, təbii zonaların yerdəyişməsi baş verdiyindən bitki və heyvanlar məhv olur.

Qlobal istiləşmə suyun təbiətdə dövranını sürətləndirir ki, bu da daha intensiv yağıntılara, onlarla əlaqədar olan daşqın, sel və subasmalara, həmçinin digər ərazilərdə isə daha intensiv quraqlıqlara səbəb olur. Bəzi ərazilərdə yağıntıların artması digər ərazilərdə azalması ilə müşayiət olunur. Lakin hətta illik yağıntıların azaldığı ərazilərdə belə ayrı-ayrı günlərdə düşən yağıntıların miqdarı tədricən yeni rekordlar vurur və onların təkrarlanması da artır.

Qlobal istiləşmə dağlarda qar örtüyü və buzlaqların sərhəddinin durmadan yuxarı qalxmasına və bəzi yerlərdə tamamilə yox olmasına səbəb ola bilər ki, bu da bir çox regionlarda içməli su probleminə gətirib çıxaracaqdır.

Ölkəmizdə də qlobal istiləşmə öz təzahürlərini göstərir

Azərbaycan ərazisində də qlobal istiləşmə öz təzahürlərini göstərməkdədir. İqlim norması (1961-1990) ilə müqayisədə 1991-2020-ci illər dövründə havanın orta illik temperaturu orta hesabla 0,80 – 1,20 C artıb. Lakin bu artım aylar üzrə qeyri-bərabər paylanıb. Daha böyük artım mart, iyun, avqust və oktyabr aylarında qeydə alınır. Ən böyük artım isə avqust ayında müşahidə edilir ki, bu da bir çox hallarda davamlı və intensiv “isti hava dalğaları”, həmçinin ekstremal hava temperaturları ilə müşaiyət olunur. Respublikanın əksər ərazilərində atmosfer yağıntıları iqlim normasına nisbətən azalsa da, ayrı-ayrı günlərdə müşahidə olunan anomal intensivli yağıntılar və onlarla əlaqədar olan təhlükəli hidrometeoroloji hadisələrin (leysan, ildırım, dolu, qasırğa küləyi, sel, daşğın və s.) təkrarlanması artmışdır. Temperturun artması və yağıntıların azalması səbəbindən ölkənin su ehtiyatlarının azalması müşahidə edilir. Yaxın onilliklərdə istiləşmənin daha da sürətlənəcəyi ilə əlaqədar Azərbaycanda da yuxarıda qeyd edilən neqativ təsahürlərin daha da kəskinləşəcəyi ehtimal olunur. Bununla əlaqədar kənd təsərrüfatında mütərəqqi irriqasiya metodlarının tətbiqi və quraqlığa daha davamlı bitkilərin seleksiya olunaraq yetişdirilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

İqlim dəyişikliyi qapalı su hövzələrindən də təsirsiz ötüşmür

Qlobal istiləşmə qapalı su hövzələrindən də təsirsiz ötüşmür. Havanın istiləşməsi ilə su səthlərinin temperaturu da yüksəlir ki, bu da səthdən buxarlanmanı sürətləndirməklə su hövzələrinin səviyyəsinin enməsinə səbəb olur. Xəzər dənizi də okeanla birbaşa əlaqəsi olmayan qapalı su hövzəsidir. Burada suyun səviyyəsinin enməsinin yaxın onilliklərdə də davam edəcəyi və hətta Şimali Xəzərin tamamilə quruyacağı ehtimal olunur. Bütün bunlar dənizin ekosisteminə, biomüxtəlifliyinə, dəniz infrastrukturuna son dərəcə neqativ təsir göstərəcəkdir. Hazırda demək olar ki, bu neqativ təsirlər indidən özünü göstərir. İlin isti yay aylarında nisbətən dayaz sahil zonasında balıqların kütləvi surətdə məhv olması qlobal istiləşmənin təzahürlərinə aid edilə bilər. Belə ki, xüsusilə anomal “isti hava dalğası” şəraitində dənizin dayaz yerlərində suyun həddən artıq qızması suda oksigen çatışmazlığına səbəb olur ki, bu da son nəticədə balıqların və digər dəniz canlıların məhvinə gətirib çıxarır. Gələcəkdə istiləşmənin artması vəziyyəti daha da dramatikləşdirəcək.

İqlim dəyişmələri üzrə dünya ekspertlərinin ümumi rəyinə əsasən qlobal istiləşdirməni məhdudlaşdırmağın yeganə yolu dünyanın enerji balansında alternativ enerjinin (külək, günəş və s. enerjiləri) xüsusi çəkisini kəskin artırmaqla, atmosferə atılan karbon qazı və digər parnik qazlarının miqdarının azaldılmasıdır. Bu istiqamətdə Azərbaycanda da ciddi layihələr həyata keçirilməkdədir. Məsələn, Qobustan və Xızı rayonlarında və bundan əlavə, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə quraşdırılması nəzərdə tutulan külək turbinlərinin və günəş panellərinin işə salınması xeyli istilik yanacağına qənaət edəcək. Həmçinin parnik qazlarının atmosferə atılmasının qarşısını müəyyən qədər alacaq.