REGİONLAR
İnsanlıq tarixində qara ləkə - Ağdaban faciəsindən 30 il ötür VİDEO
Faciə şahidi: İnsanlar diri-diri yandırılıb, bəzilərinin qarınları yarılaraq daxili orqanları çıxarılıb, zirehli texnika ilə üstlərindən keçiblər
Tərtər, 8 aprel, Tahir Ağaməmmədov, AZƏRTAC
Ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı həyata keçirdikləri qanlı cinayətlərdən biri Ağdaban faciəsidir. 1992-ci il aprelin 8-də Kəlbəcər rayonunun Ağdaban kəndində törədilən faciə əslində bir günün hadisəsi deyil, iki yüz ilə yaxın müddətdə erməni millətçiləri tərəfindən azərbaycanlılara qarşı davamlı olaraq həyata keçirilən etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin davamı idi.
1992-ci il aprelin 8-də erməni silahlıları tərəfindən Kəlbəcər rayonunun 130 evdən ibarət Ağdaban kəndi tamamilə yandırılıb və yer üzündən silinib. Kəndin 779 nəfər dinc sakininə qeyri-insani işgəncələr verilib, 67 nəfər qətlə yetirilib, 8 nəfər 90 -100 yaşlı qoca, 2 azyaşlı uşaq, 7 qadın diri-diri yandırılıb. Ermənilərin mədəni irsimizə qarşı törətdikləri vandalizm siyasətinin davamının daha bir təzahürü kimi şair Ağdabanlı Qurbanın və klassik aşıq şeirinin ustadlarından olan Dədə Şəmşirin əlyazmaları məhv edilib.
Ağdaban faciəsi Ermənistan silahlı qüvvələrinin bundan əvvəl Xocavəndin Qaradağlı kəndində, Xocalıda, Goranboy rayonunun Ballıqaya kəndində və digər yerlərdə azərbaycanlı əhalini kompakt şəkildə məhv etmək niyyəti ilə törədilmiş silsilə kütləvi qırğın aktlarından biridir. Bu qətliam zamanı beynəlxalq humanitar hüquq normaları kobud şəkildə pozulub. Bütün beynəlxalq hüquq normalarına və bəşəri dəyərlərə zidd olaraq mülki insanlar - azyaşlı uşaqlar, qadınlar və qocalar qətlə yetirilib.
Bəşər tarixində belə vəhşilik görünməyib
Ağdaban kənd sakinləri AZƏRTAC-ın bölgə müxbiri ilə söhbətində 30 il əvvəl törədilən faciə haqqında danışıblar. Tərtərdə məskunlaşan kənd sakini Yaşar Mamedov illər keçməsinə baxmayaraq, həmin dəhşətli günün heç zaman unudulmayacağını deyir: “Ağdaban kəndində törədilən faciədən uzun vaxt keçsə də, ermənilərin vəhşilikləri biz şahidlərin heç zaman yaddaşından çıxmayacaq. Bəşər tarixində belə vəhşilik görünməyib. Bunu ancaq ermənilər törədə bilərdi. Mən çoxlu kitab oxumuşam, filmlərə baxmışam, amma ermənilərin törətdiyi vəhşilikləri görməmişəm”.
Yaşar Mamedov o dəhşətli günləri belə xatırlayır: “Həmin gecə cavanlarla birlikdə kəndin keşiyində dayanmışdım. 13-14 nəfər olardıq. Müdafiəni ancaq kənd sakinləri təşkil etmişdi. Silahımız demək olar ki, ov tüfənglərindən ibarət idi. Səhərə yaxın yola çıxanda ermənilər tərəfdən işıq gəldiyini gördüm. Meşələrdə pusqular qurmuşdular. Kəndi tamamilə mühasirəyə alıb bütün sakinləri məhv etmək istəyirdilər. Lakin bizim orada durmağımız, onların gəlişini hiss etməyimiz və atışmanın başlaması kənd əhalisini duyuq saldı. Ermənilər kəndin bütün yollarını tutmuşdular. Kənd sakinləri ermənilərin bilmədikləri bir cığırla çıxa bilmişdi. Kəndin avtomobil yolu da tutulmuşdu. Ermənilər kəndə köməyə gələn bir maşını qumbaraatanla məhv etdilər. Düşmənin silahları bizimki ilə müqayisədə dəfələrlə çox idi. 4 zirehli texnika bizim üzərimizə gələndə mən və üç yoldaşım meşəyə girdik. Erməni quldurları orada 4 nəfəri güllələyib öldürdülər. Səhəri gün həmin yerə qayıtdım və dəhşətli mənzərə ilə rastlaşdım. Güllə ilə öldürdükdən sonra iki nəfərin qarınlarını yarıb daxili orqanlarını çıxarmış, zirehli texnika ilə üstlərindən keçmişdilər. Digər iki nəfəri isə öldürəndən sonra avtomatla ağızlarından atmışdılar.
Ermənilər kəndi qarət etdikdən sonra bütün evlərə od vurub yandırdılar. Sabahısı gün mən kəndə gedəndə evlərin bəziləri hələ də yanırdı. Kənddə törədilən vəhşilikləri, öldürülən insanları öz gözlərimlə gördüm. Qonşumuzda Həyat adlı qadın oğlu Musanı evdən çıxarmaq istəyib, lakin o çıxmayıb. Ermənilər Musanı yanan ot tayasının içinə atıb yandırmışdılar. Onun yanmış cəsədini gördüm. Həyatın da başından güllə ilə vurmuşdular. Yerə qanı tökülmüşdü, yaylığı düşmüşdü. Amma özü yox idi. Sonra eşitdim ki, onu da aparıb yandırıblar. Digər qonşumuz Zeynalabdin kişinin bacısı Fatma evdən çıxmamışdı. Mən onların evlərinə girəndə çarpayının altında Fatmanın yanmış cəsədini gördüm. Ermənilər evin qapısını bağlayıb od vurmuşdular. Ermənilər körpə uşağı atası ilə bir yerdə öldürmüşdülər. Kənddən 5 nəfər də əsir götürmüşdülər. Qəmər arvad getmək istəməyib, onu avtomatın qundağı ilə itələyiblər yola. Qəmər yerdən odun götürərək silahlı ermənini vurub. Ermənilər onu və oğlu Əbülfəti elə orada güllələyiblər. Həyat yoldaşı və qızını isə özləri ilə aparmışdılar. Qonşu Çayqovuşan kəndində də Bakir babanı və onun həyat yoldaşını evlərinə od vurub yandırmışdılar. Qara kişini də öldürmüşdülər...”
Kəndin digər sakini Mərdan Kərimov faciə baş verən günü belə xatırlayır: “1990-1992-ci illərdə erməni təcavüzü genişlənirdi. Qarabağdakı azərbaycanlılar yaşayan kəndlər bir-bir işğal edilirdi. Bilirdik ki, ermənilər bizim kəndimizə də hücum edəcəklər. Odur ki, kəndin camaatı növbə ilə kəndi müdafiə edirdilər. Mən də aprelin 7-də gecə kəndin müdafiəsi üçün növbədə idim. Ermənilər Sarı dağın arxa hissəsindən keçib dağı götürmüşdülər. Bizim heç nədən xəbərimiz yox idi. Səhər açılanda biz “Ədil bəyin bulağı” deyilən yerə toplaşdıq. Mən o zaman məktəbdə müəllim işləyirdim. Dedim ki, dərsin vaxtıdır, mən kəndə gedirəm. Qiyas adlı oğlan və mən kəndə doğru 20 metr yaxınlaşmışdıq ki, ermənilər bizi hər tərəfdən atəşə tutmağa başladılar. Bir az qaçdıqdan sonra yerə yıxıldım. Gördüm ki, dağın başından, ortasından və bizə yaxın istiqamətdən atəş açırlar. Təpəni aşanda Qiyası vurdular. Namaz qayasının arxasına keçəndə gördüm ki, kürəyindən yaralanıb. Artıq ermənilərin tankları və əsgərləri kəndə girmişdi. Turşuyun talasına çatanda ermənilər yenə məni atəşə tutdular. Kəndə gedə bilmədim. Kənddən, evimizdən xəbərim olmadı. Yaxşı ki, atışmanın səsini eşidən kənd camaatı bir cığırla çıxa bilmişdilər. Ermənilər kəndi yandırmış, çıxa bilməyən sakinləri isə vəhşicəsinə öldürmüşdülər. Bu vəhşiliyi mən heç vaxt unuda bilmərəm. Xocalı faciəsinə bərabər bir faciə idi. İnsanlığa sığışmayan bu vəhşiliyi ermənilər törətmişdilər”.
Ermənilərin Kəlbəcərdə törədikləri digər faciələr
Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı nifrəti Ağdaban faciəsi ilə bitməyib.
Kəlbəcərdə vəziyyət pisləşdiyi üçün 1993-cü il martın 31-də qadınları, uşaqları çıxarmaq qərarı verilmişdi. Buna görə də Kəlbəcərdən Laçına gedən tuneldən 30 kəndin sakinləri çıxarılmalı idi. Həmin günlərdə yük maşını ilə 25 nəfərin, qadın, uşaq və qocaların çıxarılması planlaşdırılmışdı. Ermənilər tunelin çıxışında həmin insanları gülləborana tutmuş, xeyli insan öldürmüş, ölməyənləri isə girov götürmüşlər. Kəlbəcər yolu üzərindəki tunelin çıxışında bu cür qətliamlar dəfələrlə olub. “KamAZ” markalı avtomobilə od vurulması, 8 yaşlı uşağın ailəsinin gözləri qarşısında odun içinə atılması hələ də yaddaşlardan silinməyib.
Kəlbəcərdə törədilən digər bir qətliam isə Başlıbel faciəsidir. 1993-cü il aprelin 3-də Ermənistan silahlı qüvvələri Başlıbel kəndinə silahlı hücum edərək kənd sakinlərinə məxsus evləri kütləvi surətdə qarət edib və tamamilə yandırıb. Kəndi tərk edə bilməyən 62 nəfər təxminən 3 kilometr aralıda, kəndin ən hündür hissəsində yerləşən “Portda” adlanan dağ relyefli ərazidəki təbii mağaralara sığınıb. Törətdiyi vəhşiliklə kifayətlənməyən Ermənistan silahlı qüvvələrinin avtomat və iriçaplı silahlarla silahlanmış ünsürləri öz azğınlıqlarını davam etdirərək 1993-cü il aprelin 18-də silahsız mülki şəxslərin doğma kəndlərində qayalara sığındığı yerləri axtararaq aşkarlayıb, köməksiz vəziyyətdə qalmış mülki şəxslərin gizləndiyi mağaraları atəşə tutmağa başlayıblar. Nəticədə silahsız, hər hansı müqavimət göstərmək imkanına malik olmayan 12 nəfər (1-i 12 yaşlı uşaq, 1-i 16 yaşlı yeniyetmə, o cümlədən 6 qadın və 6 kişi olmaqla) sığındıqları yerdə öldürülüblər. İstintaq materialları ilə həmçinin müəyyən olunub ki, cinayətkar qruplaşmanın üzvlərinin əlindən digər mağaralara qaçaraq gizlənən və vəhşilərdən canını qurtarmağa çalışan 36 şəxsdən 7 nəfəri də, mühasirə şəraitində aldıqları xəsarətlərdən Kəlbəcər rayonunun müxtəlif kəndlərində dünyasını dəyişiblər.
Sağ qalmış Başlıbel kənd sakinləri sonrakı tarixlərdə iki qrupa bölünməklə müxtəlif mağaralarda gizlənib, həyatları üçün yaranmış təhlükələrə baxmayaraq, 1993-cü il mayın 12-də gecə saatlarında həmyerlilərinin qətlə yetirildiyi mağaraların yanına yaxınlaşıb odlu silahlarla qətlə yetirilmiş 12 nəfərin meyitlərini paltarlı vəziyyətdə iki cərgə (hər cərgədə 6 qəbir olmaqla) qəbirlər qazmaqla dəfn etdikdən sonra hadisə yerindən uzaqlaşıblar.
Qeyd edək ki, 1993-cü il aprelin 2-də işğal olunan və uzun illər əsarətdə olan Kəlbəcərdə 511 dinc sakin öldürülüb, 321 nəfər əsir götürülüb və itkin düşüb. 60 min kəlbəcərli respublikanın 56 rayonunun 770 yaşayış məntəqəsində müvəqqəti məskunlaşmağa məcbur olub. İşğal nəticəsində onlarla tarixi-mədəniyyət abidəsi, 97 məktəb, 9 uşaq bağçası, 116 kitabxana, 43 klub, 42 mədəniyyət evi, tarix-diyarşünaslıq muzeyi, 9 xəstəxana, 75 tibbi məntəqə, 23 ambulatoriya, 9 aptek, yüzlərlə inzibati bina, minlərlə mənzil, yüzlərlə maşın, texnika və sair talan edilib, dağıdılıb və rayonun milyardlarla manatlıq sərvəti Ermənistana daşınıb.
İşğaldan azad edildikdən sonra Kəlbəcərə səfər edən Prezident İlham Əliyev buradakı erməni vəhşiliyi ilə bağlı deyib: “Baxın, görün, şəhər ermənilər tərəfindən tamamilə dağıdılmışdır. Vəhşi ermənilər başqa şəhər və kəndlərimiz kimi, Kəlbəcəri də dağıdıblar. Bütün binalar dağıdılıb. Bəzi binalarda ermənilər qanunsuz yaşayırdılar. Buradan çıxanda o binaları da yandırıb, sökdülər. Vaxt dəyişir, amma erməni faşizminin eybəcər sifəti dəyişmir. 1990-cı illərin əvvəllərində bu torpaqları işğal edərkən bizim şəhər və kəndlərimizi dağıtmışdılar. 2020-ci ildə biz bunları buradan qovanda da gedə-getdə ağacları kəsib, yandırıb, binaları dağıdıblar”.
Ağdaban sakinləri faciəni törədənlərin cəzalandırılmasını gözləyirlər
Ağdaban faciəsinə ilk hüquqi-siyasi qiymət verən ulu öndər Heydər Əliyev burada baş verənləri bəşəriyyətə qarşı törədilən ən böyük cinayət adlandırıb, bütün insanlıq adına utanc kimi səciyyələndirib.
Təəssüf ki, ermənilərin törətdikləri faciələr hələ də beynəlxalq aləmdə əsl hüquqi-siyasi qiymətini tapmayıb, cinayəti törətmiş şəxslər məsuliyyətə cəlb edilməyib. Ailə üzvlərini, yaxınlarını, yurd-yuvasını itirərək köçkün həyatı yaşamağa məcbur edilmiş ağdabanlılar da Xocalı, Qaradağlı, Ballıqaya, Meşəli sakinləri kimi uzun illərdir faciəni törədənlərin layiq olduqları cəzanı alacaqları günü gözləyirlər.