REGİONLAR
Müharibənin günahsız qurbanları - onlar uşaqlıqlarını yaşaya bilmirlər
Ağdam, 10 dekabr, AZƏRTAC
Ermənistanın 1980-ci illərin sonundan başlayaraq Azərbaycana qarşı həyata keçirdiyi işğalçılıq siyasəti səbəbindən xalqımız hələ də müharibə şəraitində yaşayır. Azərbaycan ərazisinin 20 faizinin işğal edilməsi, on minlərlə insanın öldürülməsi, yüz minlərlə insanın doğma yurdundan didərgin düşərək məcburi köçkünə çevrilməsi ilə nəticələnən işğalçılıq və terror siyasətinin ölkəmizə vurduğu maddi və mənəvi zərərləri rəqəmlərlə ifadə etmək çətindir. Yerlə-yeksan edilən şəhər və kəndlərimiz, talan olunan yeraltı və yerüstü sərvətlərimiz, düşmən vandalizminə məruz qalan tarixi abidələrimiz və daha nə qədər saya, ölçüyə gəlməyən itkilərimiz barədə çox yazmış, çox danışmışıq. Təqdim olunan bu yazıda isə uşaqlıqları, yaşamaq və sağlam böyümək haqları çalınıb qəsd edilən, atəşkəs rejimində belə düşmənin ölüm saçan güllələrinin hədəfində, atəş səsləri altında dünyaya göz açan və böyüyən cəbhə bölgəsinin məsum, günahsız uşaqlarından bəhs edəcəyik.
Uşaqların qətlə yetirilməsi Ermənistanın yürütdüyü terrorizm siyasətinin tərkib hissəsidir
Azərbaycana qarşı aparılan müharibədə Ermənistan tərəfindən törədilən soyqırımı və beynəlxalq hüquq normalarına zidd digər cinayət əməlləri uşaqları da əhatə edib. Mülki insanların, o cümlədən uşaqların hədəfə alınması və qətlə yetirilməsi Ermənistanın yürütdüyü dövlət terrorizm siyasətinin tərkib hissəsidir. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı 193 azərbaycanlı uşaq ermənilər tərəfindən qətlə yetirilib, 71 uşaq itkin düşüb, 29 uşaq hələ də girovluqdadır. Təkcə Xocalı soyqırımı nəticəsində qətlə yetirilən 613 dinc sakinin 63-ü, yaralanan 487 nəfərdən isə 76-sı uşaq olub. Bu amansız soyqırımı zamanı 155 uşaq bir və ya hər iki valideynini itirib. Ermənistan silahlıları tərəfindən 1992-ci il fevralın 17-də törədilən Qaradağlı faciəsində isə səkkizi məktəbli olmaqla, 91 nəfər dinc sakin qətlə yetirilib, 146 uşaq yetim qalıb.
1994-cü ildə atəşkəs rejiminin elan olunmasına baxmayaraq, təmas xəttinə yaxın ərazilərdə yaşayan mülki şəxslər, o cümlədən uşaqlar düşmən tərəfindən hədəf alınır, qətlə yetirilir. Təkcə son illərdə 34 uşaq erməni terrorunun qurbanına çevrilib. 2016-cı ilin aprel ayında Ermənistan silahlı bölmələrinin artilleriya atəşi nəticəsində Tərtər və Ağdam rayonlarının cəbhəboyu yaşayış məntəqələrində uşaqlar da olmaqla, 5 nəfər mülki şəxs ölüb, 21 nəfər yaralanıb. 2017-ci ilin iyununda Füzuli rayonunun Alxanlı kəndinin artilleriya atəşinə tutulması nəticəsində nənəsi ilə birlikdə 2 yaşlı Zəhra Quliyevanın həlak olması bütün ölkəni qəzəb və göz yaşlarına boğdu.
Ermənistan bu gün də heç bir beynəlxalq hüquqi sənədlərə və humanitar təşəbbüslərə məhəl qoymayaraq, uşaqları qətlə yetirməkdə davam edir.
Uşaqlığı əlindən alınanlar
Ermənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzü nəticəsində öz doğma torpaqlarından qovulan bir milyondan artıq sakinin 300 mindən çoxu uşaqlar idi. Bu uşaqlar uşaqlığı zorla əlindən alınanlar, ömürlərinin ən gözəl, qayğısız çağları müharibəyə qurban edilənlərdir.
Uşaqlığı əlindən alınanlardan biri - Ağdərənin Baş Güney kəndindən məcburi köçkün Sirac Hüseynovla həmsöhbət olduq. Beş yaşında ikən doğma kəndləri işğal edilən və uşaqlığı köçkün düşərgələrində min bir əziyyətlə keçən S.Hüseynov yaşadığı dəhşətlərin yaddaşına həkk olduğunu bildirib: "Uşaqlıq xatirələrim ancaq atəş səsləri, qorxu, təlaş və bir də soyuq, şəraitsiz, illərlə davam edən çadır həyatından ibarətdir. Köçhaköçdə bir gözümü və sağlamlığımı, ən pisi isə uşaqlığımı itirdim. İndi heç yaşamadığım uşaqlığımı əkiz övladlarıma yaşatmaq üçün əlimdən gələni edirəm. Tez-tez eşidilən atəş səsləri isə buna imkan vermir. Atəş səsindən qorxub əsə-əsə mənə sığınan uşaqları ovutmaq çətin olur. Ən böyük istəyim övladlarımı uşaqlığımı yaşaya bilmədiyim doğma kəndimizdə böyütməkdir".
Müharibə Xocavənd rayonunun Qaradağlı kənd sakini Xudayət Tağıyevin də yaddaşında ağrı-acılarla dolu silinməz izlər buraxıb. X.Tağıyev həmin dəhşətli günləri belə xatırlayır: "Ermənilər 1990-cı ildən başlayaraq kəndimizi atəşə tutur, dinc sakinləri qətlə yetirirdilər. Kəndimizdə evlərin çoxu zərər çəkmişdi. Məktəbimiz dağıldığı üçün dərsə getmirdik. Bizi kəndin özünümüdafiə dəstəsi qoruyurdu. 1992-ci il fevralın 17-də ermənilər kəndimizi işğal edərək yandırdılar. Yüzdən çox kənd sakini girov götürüldü, xeyli adam öldürüldü. Mən və məndən bir sinif aşağıda oxuyan Əbülfət Hüseynov da girovların arasında idik. Girovluqda çəkdiyim əziyyəti, gördüyüm işgəncəni sözlə ifadə etmək çətindir. 17 gün sonra azad edildim. Əbülfətin taleyindən isə bu günədək heç bir xəbər yoxdur. O vaxtdan illər keçməsinə baxmayaraq hələ də çəkdiyim işgəncələri bədənimdə, görüb eşitdiyim təhqirləri qəlbimdə hiss edirəm. Müharibə mənim yaddaşımda sağalmaz izlər buraxdı. Mən sanki uşaqlığımı yaşamadan yaşlandım. Pis xatirələrlə, qəlbində kin, nifrət daşıyaraq yaşamaq çox çətindir".
Uşaqlıqları amansız müharibənin qurbanı olan Siraclar, Xudayətlər minlərlədir. Bu insanların həyat hekayələri müxtəlif olsa da, taleləri bir ad altında birləşir - uşaqlığı əlindən alınanlar.
Atəş altında böyüyən uşaqlar
İşğal altında olan ərazilərimizi nəzarətdə saxlayan düşmən ordusu ilə Azərbaycan silahlı qüvvələri arasında təmas xətti 246 kilometr məsafəni əhatə edir. Bu məsafədə təmas xəttinə ən yaxın ərazilərdə yerləşən yüzlərlə yaşayış məntəqəsi var. Həmin kəndlərdə yaşayan qəhrəman insanlar illərdir ki, vaxtaşırı düşmən təxribatı ilə üzləşsələr də, doğma torpaqlarını tərk etmir, əkib-becərir, qurub-yaradır, toy-düyünlərindən qalmır, dünyaya məkrli düşmənin fitnə-fəsadından xəbərsiz uşaqlar gətirirlər. Bəs bu uşaqlar necə böyüyür, necə yaşayır, necə təhsil alırlar? Ümumiyyətlə, öz uşaqlıqlarını yaşaya bilirlərmi?
Ağdam rayonu Ayaq Qərvənd kənd tam orta məktəbinin direktoru Həqiqət Əliyeva kəndlərinin təmas xəttinə ən yaxın məsafədə yerləşən yaşayış məntəqələrindən olduğunu bildirib: "Kəndimizdə elə bir ev, elə bir həyət tapılmaz ki, düşmən gülləsinin izi olmasın. Evlərin əksəriyyətinin damı, pəncərələri, həyətlərdəki darvazalar düşmənin açdığı atəşdən deşik-deşikdir".
Məktəbin divarlarındakı güllə izlərini göstərən direktor deyib: "Məktəbimiz dəfələrlə dərs vaxtı atəşə tutulub. Belə hallarda şagirdləri güllədən qorumaq üçün sinif otaqlarından dəhlizə çıxarırıq. Bu vəziyyətdə uşaqların normal təhsil alması çətin olsa da, pedaqoji kollektivin psixoloji dəstəyi sayəsində dərslər öz ahəngi ilə gedir. Uşaqlara zərər gəlməməsi üçün onları həm valideynlər, həm də biz müəllimlər daim nəzarətdə saxlayırıq. Xüsusən həyətlərində oynayarkən erməni snayperinin gülləsinə tuş gələn 9 yaşlı Farizin ölümündən sonra sayıqlığımızı bir qədər də artırmışıq. Bəzən uşaqların halına acıyıram. Axı, onların ən qayğısız, öz uşaqlıq dünyalarında yaşayan vaxtlarıdır. Ancaq təəssüf ki, yaşam tərzlərinə qoyulan məhdudiyyətlər, beyinlərində silinməz izlər buraxan şahid olduğu dəhşətli hadisələr və hər an düşmən tərəfdən gələ biləcək təhlükə qorxusu onları öz dünyalarında yaşamağa qoymur".
Ayaq Qərvənd kəndi düşmənin mütəmadi atəşi altında olan yüzlərlə yaşayış məntəqəsindən yalnız biridir. Həmin kəndlərin uşaqları da Ayaq Qərvənd kəndinin uşaqları kimi öz uşaqlıq dünyalarını yaşaya bilmirlər.
Müharibənin uşaqların psixoloji durumuna və sağlamlıqlarına vurduğu zərər
2016-cı ilin aprel ayında düşmənin artilleriya atəşlərinə məruz qalan Ağdam və Tərtər rayonlarının yaşayış məntəqələrində yüzlərlə ev, 5 orta məktəb, iki uşaq bağçası, iki həkim məntəqəsi, onlarla fərdi təsərrüfat zərər çəkib. Cəbhəyanı kəndlərdə zərər çəkmiş bütün evlər, dağılmış infrastruktur dövlətimizin qayğısı sayəsində bərpa edildi. Bəs insanların, xüsusən də uşaqların mənəviyyatına, psixoloji durumuna, fiziki və ruhi sağlamlığına vurulan ölçüyəgəlməz zərəri bərpa etmək mümkün oldumu?
Dövlətimiz bu sahədə də öz qayğı və dəstəyini kiçik vətəndaşlarından əsirgəmədi. Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin Ağdam Uşaq və Ailələrə Dəstək Mərkəzinin direktoru Yaqut Qəhrəmanova bildirib ki, müharibə yalnız insanların ölümü, evlərinin dağılması, sağlamlıqlarını itirmələri demək deyil, həm də psixoloji, sosioloji, ictimai bir problemdir. Odur ki, mərkəz daim müharibədən zərər çəkən insanlara, xüsusən də uşaqlara öz dəstəyini göstərir.
"Mərkəzimiz 2016-cı ilin aprel ayında düşmənin cəbhəboyu yaşayış məntəqələrini artilleriya atəşinə tutması zamanı zərər çəkən ailələrin, uşaqların yanında oldu. Onları yaşadıqları qorxu və həyəcandan, stress və depressiyadan çıxarmaq üçün tədbirlər həyata keçirməyə başladıq. Gənc analara və uşaqlara evlərdə psixoloji xidmət göstərmək üçün səyyar ailə səfərləri təşkil edildi. Məktəblərdə mütəmadi olaraq dəyirmi masalar və diskussiyalar, oyunlar, yarışlar təşkil edildi ki, müharibə qorxusu və əzabı uşaqların yaddaşından silinsin. Mərkəzdə fəaliyyət göstərən loqoped, aktiv terapiya, ünsiyyət terapiyası, psixoloji terapiya və digər xidmət növlərindən, müxtəlif dərnəklərindən 1881 nəfər müharibədən zərər çəkmiş uşaq bəhrələnib. Hər il komitə tərəfindən müharibədən zərər çəkən uşaqlar üçün Azərbaycanın səfalı yerlərində yay düşərgələri, həmçinin yay tətili günlərində təbiət qoynunda "Mən həyatı sevirəm”, “Sağlam yaşamaq istəyirəm” adlı tədbirlər və gəzintilər təşkil edilir. Bundan başqa, komitə tərəfindən müharibənin dəhşətlərindən stress yaşamış, həmçinin imkansız ailələrin uşaqlarına geyim, ərzaq, məktəbli ləvazimatları verilir, psixoloji dəstək göstərilir. Əlbəttə, dövlətin və müxtəlif qurumların hər cür dəstəyə ehtiyacı olan kiçik vətəndaşlarımıza göstərdiyi qayğı həm təqdirəlayiqdir, həm də qürurvericidir. Ancaq təəssüf ki, bütün bunlara rəğmən atəşkəsin tez-tez pozulması uşaqları müharibənin dəhşətlərini unutmağa qoymur".
Müharibə şəraitinin gərginlikləri, atəşkəsin tez-tez pozulması cəbhəyanı yaşayış məntəqələrində yaşayan uşaqlar arasında nevroloji, kardioloji, şəkərli diabet, göz xəstəliklərinin artmasına səbəb olub. Ağdam rayon Uşaq Poliklinikasının şöbə müdiri Reyhan Eyvazova bildirib ki, hələ ana bətnində olan zaman ananın yaşadığı stress və həyəcanları hər bir uşaq öz körpə vücudunda hiss edir. Odur ki, cəbhə bölgəsində yaşayan hamilə qadınların psixo-sosial vəziyyəti uşaqların yarımçıq və anamaliya ilə, həmçinin erkən uşaqlıq dövrü problemləri ilə doğulmasına səbəb olur. Xüsusən 2016-cı il aprel döyüşlərindən sonra problemlərin başqa bölgələrə nisbətən artdığı müşahidə edilir. Ancaq rayonumuzun həkimləri daim ana və uşaqların problemlərinin həllinin və sağlamlıqlarının qayğısına qalırlar. Onu da deyim ki, Aprel döyüşlərinin qızğın çağında atəşin, partlayan mərmilərin səsləri altında Quzanlı qəsəbəsindəki doğum evində 8 körpə dünyaya gəlib.
Bəli, atəş altında doğulanların dünyaya gəldiyi ilk anlarda eşitdikləri atəş səsləri olur. Bu uşaqlar öz ilk çığırtıları ilə sanki "bəsdir, susun, mən yaşamaq istəyirəm" - deyə, müharibə törədənlərə, uşaqların al-əlvan dünyasını daraldanlara fəryadla səslənirlər. Ancaq təəssüf ki, onların bu fəryadı nə acgöz torpaq hərislərinin, nə də onların havadarlarının qulaqlarına çatır.
Tahir Ağaməmmədov
AZƏRTAC-ın müxbiri
Qeyd: Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçündür.