Bakı, 17 iyun, AZƏRTAC

Son illərdə ekologiya, təbiəti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadəyə dair qəbul olunmuş qanunvericilik aktları Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasətində ekologiyanın böyük əhəmiyyətini bir daha sübut edir. Azərbaycanın bitki örtüyünə antropogen təsirin öyrənilməsi, xüsusi mühafizə olunan ərazilərin florasının monitorinqi, texnogen landşaftın rekultivasiyası, populyasiyaların fenogenetik diferensiyasiyasının öyrənilməsi günümüzün aktual məsələlərindən biridir. Belə ki, respublikamızda biomüxtəlifliyin qorunması həm milli və regional, həm də qlobal əhəmiyyət daşıyır. Bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılması istiqamətində mühüm strateji əhəmiyyətə malik olan, botaniki tədqiqatların praktiki təcrübi bazası sayılan AMEA-nın Dendrologiya İnstitutunda da bu istiqamətdə geniş elmi əsaslarla tədqiqat işləri aparılır. Belə ki, xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə qorunma statusuna malik olan bitki aləminin bərpası üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi, nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki növlərinin genofondunun qorunmasının təmin edilməsi və institutun kolleksiya sahələrində onların sayının artırılması, biomüxtəliflik üçün təhlükənin və bu təhlükə nəticəsində, ilk növbədə, təsir altına düşə bilən təbii bitki növlərinin proqnozlaşdırılması, ekoloji tarazlığın saxlanılması istiqamətində işlər Dendrologiya İnstitutu tərəfindən atılan mühüm addımlardandır.

Bu barədə AZƏRTAC-a Dendrologiya İnstitutunun Dendroxronologiya laboratoriyasının müdiri, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Samirə Bağırova məlumat verib. O, Dendroxronologiya laboratoriyasının fəaliyyət istiqamətlərindən söz açıb. Bildirib ki, 2011-ci ildə müasir standartlara cavab verən, tədqiqatlarını müasir metodlarla həyata keçirən Dendroxronologiya laboratoriyasının yaradılması institutun bu istiqamətdə işlərin aparılmasına təkan verdi. Dendroxronologiya laboratoriyasının əsas fəaliyyət istiqamətləri təbii və mədəni florada olan nadir növlərin populyasiyalarında baş verən proseslərin biometrik analizinin aparılması, dendroxronoloji məlumatların toplanılması, geofiziki məlumatların alınması, bitkilərin ekoloji vəziyyətinin öyrənilməsi, oduncaqlı bitki növlərinin arealların kiçilməsinə səbəb olan amillərin aşkarlanması, biometrik analizlərin, təbii və mədəni florada olan növlərin müqayisəli təhlilinin və digər təbii hadisələrin baş verməsi haqda əvvəlcədən məlumat almaqdır. Əsası 1900-cü illərdə qoyulan “dendrochronologiya” ağacların illik halqalarını müşahidə etməklə vaxt intervallarını qiymətləndirmək üsuludur. Bu sahədə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində geniş dendroxronoloji tədqiqatlar aparılır. Biologiyada dendroxronoloji tədqiqatlardan son minilliklərdə bioloji dəyişikliklərin öyrənilməsi üçün istifadə olunur. Əsaslı olaraq ağacları təbii hadisələri qeydə ala bilən cihaz adlandıra bilərik. Belə ki, ağacların oduncağında olan illik halqalar keçmişdə baş verən hadisələri qeydə almaq qabiliyyətinə malikdir. Xronoloji tədqiqatlar 7000 ildən çox müddət ərzində məlumat əldə etməyə imkan verir. Dendroxronologiyaya əsasən ağacın böyüdüyü yerin hidrologiyasını, keçmişdə iqlim dəyişkənliyinin növlərə təsirini də qiymətləndirmək mümkündür. Biz də bütün bunları nəzərə alaraq, müasir üsullardan istifadə etməklə ağacın oduncağından oduncaq-halqa nümunələri götürərək, ağacların yaşını hesablayır və dendroxronoloji avadanlıqların köməyi ilə oduncaq halqalarının qeydə aldığı təbii hadisələri izah etməyə çalışırıq.

Keçmiş geoloji dövrlərdə iqlim amillərinin ağac növlərinin illik halqalarına təsirinin qanunauyğunluqlarını öyrənən digər dendroxronoloji istiqamət - dendroklimatologiyadır. Dendroxronoloji və dendroklimatik tədqiqatların əsas məqsədi -iqlim amilləri ilə meşə əmələgətirən növlərin illik radial artımı arasında korelyativ əlaqələrin müəyyənləşdirilməsi; uzun tarixi dövr ərzində ağac-halqa xronologiyalarına əsasən iqlim dəyişikliyinin bitkilərə təsirini öyrənmək; gələcəkdə iqlim dəyişikliyinin qısa müddətli proqnozunu verməkdir. Təbiət və tarixi abidələrin yaşının təyini müasir dövrün ekoloji problemlərinin həlli istiqamətində, meşələrin bərpasında qəbul olunan əsas amillərdəndir. Tədqiqatlar müasir standartlara cavab verən avadanlıqlarla təchiz olunmuş laboratoriyada aparılır. Tədqiqatlar zamanı metodiki təlimatlara uyğun fenoloji müşahidələr, keyfiyyət analizləri, qeydiyyatlar, hesabat qiymətləndirilmələri fərdi iş planlarına uyğun olaraq AMEA Dendrologiya İnstitutunun Dendroxronologiya laboratoriyasında və Azərbaycan Respublikasının müxtəlif meşə fitosenozlarında, ekosistemlərdə həyata keçirilir.

S.Bağırova bildirib ki, dendroxronoloji təhlilin aparılmasında əsas məqsəd ağac gövdəsinin xarici mühitlə əlaqələrini, oduncağın illər üzrə dəyişkənliyini, ekoloji amillərdən asılı olaraq baş vermiş hadisələrin onlara təsirini və yaşının elmi əsaslarla öyrənilməsidir. Bu məqsədlə tədqiq olunan növlərin gövdələrindən nümunələr götürülərək (hər növdən 4-6 nümunə olmaqla) onların yaşı təyin edilir, bioloji inkişafa təsir edən amillərin illər üzrə mütləq və nisbi göstərici qrafikləri qurulur. Bu da bitkinin illər üzrə ardıcıl inkişaf dinamikasını, davamlılıq meyarlarını təyin etməyə imkan verir. Tədqiqat zamanı “LİNTAB6” və “Resistograph” dendroxronoloji avadanlıqlarından istifadə edilir. “LİNTAB6”nın tətbiqi ağacın illik halqalarının dəyişkənliyi haqqında məlumat əldə etməyə və dendroxronoloji analiz üçün istifadə etməyə imkan verir. Dendroxronologiyada əməliyyatlar diaqnostik proses zamanı “Resistograph”la - diametri 1,5 millimetr və uzunluğu 50 santimetr olan nazik bir qazma iynəsi ilə aparılır.

“Dendroxronoloji tədqiqatlarımız Zaqatala, Eldar Şamı, Qızılağac Dövlət Təbiət qoruqlarında, Göygöl Milli Parkında, Balakən bölgəsində, Yevlax rayonunda, Lənkəran, Astara zonasında, Böyük Qafqazın sərhədyanı ərazilərində, Mərdəkan və Pirallahı qəsəbələrində və s. ərazilərdə aparılıb. Tədqiqat zamanı Quercus L., Juglans L., Corylus L., Ulmus L., Caprinus L., Alnus Mill , Acacia Mill, Morus L. , Olea L., Melia L., Populus L., Eucalyptus L.Herit, Gleditsia J.Clayton, Castanea Mill, Platanus L., Pterocary Nutt.və s. cinslərə aid növlərdən nümunələr götürülüb, meşə ekosistemlərinin qiymətləndirilmiş növlərin yaş strukturuna əsasən dendroxronoloji tədqiqi həyata keçirilib. İlk uzunmüddətli xronologiya Şəkidə, Naxçıvanda, Cənub bölgəsində, Hirkan florasında, Zaqatala - Balakən ərazisində rast gəlinib. Burada tarixi təbiət abidələrinin yaşı 120-350 arasında dəyişilib. Nəticə olaraq illər üzrə iqlim amillərinin bitkilərə ümumi təsiri araşdırılıb, quraqlıq, temperatur və s. kimi stress amillərinin təsirindən növlərdə inkişaf dinamikası açıqlanıb. Dendroxronoloji tarixi tətbiqləndirmə əsasında illik halqaların sayına görə növlərin yaşı təyin edilib. Zaqatala, Balakən bölgəsində xüsusi mühafizə statusu olmayan nadir və azsaylı flora növlərindən götürülən nümunələrdə ən yaşlı növ 392 sm diametrli İsmayıllı rayonundan götürülüb, 1920-ci ildə əkilmiş və yaşı 99 olan Şabalıdyarpaq palıd - Quercus castaneifolia C.A.Mey, Hirkan Milli parkında götürülmüş ən yaşlı növ isə gövdəsinin diametri 250 sm olan 58 yaşlı Şabalıdyarpaq palıd - Quercus castaneifolia C.A.Mey növü olduğu məlum olub. Tədqiqatlar zamanı ontogenezin müxtəlif mərhələlərində ağacların böyüməsinin eyni ətraf mühit amillərinə reaksiyasındakı fərqlər, iqlim və torpaq şəraitinin sürətli və kəskin dəyişməsi növlərin inkişafına da təsir göstərib. Növlərdə yetkinlik dövründə radial artımın daha sürətli getdiyi, yaş artdıqca isə radial artımın zəiflədiyi müşahidə edilib. İqlim amillərindən asılı olaraq tədqiq edilən növlər yayda və qışda qeyri-bərabər böyüyür və boy artımı qışa nisbətən yayda daha çox müşahidə edilir. Laboratoriya əməkdaşları tərəfindən mütəmadi olaraq respublikamızın regionlarına ekspedisiyalar təşkil olunaraq senopopulyasiyaların monitorinqi, Azərbaycanın təbii və mədəni florasında cinslərin taksonomiyası, məhv olmaq təhlükəsində olan və nadir növlərin populyasiyalarında baş verən proseslər; mübahisəli taksonların taksonomik ranqının biometrik analizi; taksonların təbii diapazonlarında coğrafi variasiyaları, ayrıca regionların dendroflorasının xronoloji təsviri geniş tədqiqatlara əsaslanaraq aparılır. Sərhədyanı ərazilərinin nadir növlərinin populyasiyalarında baş verən proseslərin biometrik analizinin, meşələrdə dominantlıq təşkil edən edifikator növlərin yaş strukturuna əsasən dendroxronoloji təhlilinin həyata keçirilməsi də nəzərdə tutulur.

Tədqiqatlarımızın nəticəsi göstərdi ki, qlobal iqlim dəyişkənliyi biomüxtəlifliyin azalmasına, səhralaşma prosesinin sürətlənməsinə, nəticədə meşə sahələrinin, doluluğunun və meşə ehtiyatlarının azalmasına səbəb olub. Turizm infrastrukturunun inkişafı ilə ətraf mühitə maksimum təzyiqinin müəyyənləşdirilməsi, ekoloji turizmin və o cümlədən, turizmin digər yeni formalarının inkişaf etdirilməsi ilə meşələrə artan rekreasiyanın mənfi təsirinin qarşısının alınması ilə daha ciddi məşğul olunmalıdır. Təbii bərpanın gedişi zəif olduğundan, ərazilərdə meşələrin rayonlaşdırılmış növlər hesabına bərpa etdirilməsi, keyfiyyətinin və məhsuldarlığının artırılması, əlavə torpaq sahələri hesabına yeni meşəliklər və yaşıllıqların salınması ilə ölkənin yaşıl örtüyünün artırılması prioritet məsələ kimi qarşıya qoyulmalıdır”, - deyə S.Bağırova qeyd edib.