Bakı, 1 avqust, AZƏRTAC 

Dil insan həyatında təkcə ünsiyyət, təhsil, sosial inteqrasiya və inkişaf üçün bir vasitə deyil, həm də xalqların tarixinin, adət-ənənələrinin və yaddaşının saxlanc yeri kimi mühüm rol oynayır. Lakin dünyada bir sıra dillər yox olmaq təhlükəsi ilə qarşılaşıb. Bunu nəzərə alaraq BMT Baş Assambleyası 2019-cu ili “Beynəlxalq Yerli Xalqların Dilləri İli” elan edib. Bu qərarın əsas məqsədi, hər bir dilin zəngin dünya mədəniyyətinə çox dəyərli töhfə verdiyini bir daha planetimizin sakinlərinə xatırlatmaqdır. İl ərzində dünyada yerli dillərin problemlərinə həsr edilən müxtəlif tədbirlər – sərgilər, forum və diskussiyalar keçirilir. Xatırladaq ki, BMT Baş Assambleyası 1993-cü ili “Beynəlxalq Yerli Xalqlar İli”, 2008-ci ili “Beynəlxalq Dillər İli” elan etmişdi.

Linqvistikada canlı və ölü dil məfhumları məlumdur. Canlı dil insanların gündəlik ünsiyyətində işlədilən dildir. İtirilmiş dillər (еndangered languages) – yaxın zamanlarda ölü dillər siyahısına düşə biləcək dillərdir. Çoxdilli ölkələrdə insanlar arasında ünsiyyətdə əhalinin əksər hissəsinin danışdığı dildən istifadə etməyə üstünlük verilir. Bu da azsaylı xalqların, milli azlıqların ana dillərinin itirilməsinə gətirib çıxarır. Heç kəs tərəfindən istifadə edilməyən dil ölü dil hesab edilir.

AZƏRTAC xəbər verir ki, bu fikirlər Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun əməkdaşı, gənc tədqiqatçı Günel Məmmədovanın “Dil xalqın ruhunun təzahürüdür: dil onun ruhu, ruh isə onun dilidir” məqaləsində yer alıb.

Məqalədə bildirilir ki, dillərin ölü dillərə çevrilməsinin səbəblərindən biri həmin dillərdə danışanların əhali sayı üzrə qeyri-bərabər yayılmasıdır. Belə ki, dünya əhalisinin 80 faizi yalnız 80 dildə danışa bilir. Bununla belə, 3,5 min dil dünya əhalisinin 0,2 faizinin payına düşür. Dilin aradan çıxması prosesinin əsas səbəbi qloballaşma və miqrasiyadır.

Mövcud dillərin yarısı təqribən yüz ildən sonra istifadədən kənarda qalacaq. Dillərin bir çoxu öz daşıyıcılarının daha güclü dil mühitinə daxil olması səbəbindən aradan çıxır. Buna görə də sayca kiçik, həmçinin dövlətçiliyi olmayan xalqların dilləri aradan çıxmaq təhlükəsi ilə üzləşir. Uşaqların 70 faizdən azının öyrəndiyi dil ölümə məhkum dil sayılır.

Yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşən dünya dilləri atlası

UNESKO-nun “Yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşən dünya dilləri atlası”nın məlumatına görə, hazırda Avropada təqribən 50 dilin yox olmaq təhlükəsi var. Bu atlasın tərtib edilməsində əsas məqsəd dünya dövlətlərinin, dilçi cəmiyyətlərinin, geniş oxucu kütləsinin diqqətini itirilmə təhlükəsi ilə üz-üzə qalan dillərə, o cümlədən dünyanın dil müxtəlifliyi mənzərəsinin qorunması probleminə yönəltməkdir. Atlas, həmçinin ölməkdə olan dünya dillərinin vəziyyətini və qlobal səviyyədə dil müxtəlifliyinin meyillərini izləmək üçün bir vasitədir.

2010-cu ildə Norveç hökumətinin dəstəyi ilə UNESKO tərəfindən ingilis, fransız, ispan dillərində Parisdə çapdan çıxmış atlasın baş redaktoru Kristofor Mozli, ön sözün müəllifi İrina Bokovadır. Burada müxtəlif cədvəllər, şəkillər, 29 xəritə, biblioqrafik göstəricilər öz əksini tapıb. Atlasda hər bir dilin adı, istifadə səviyyəsi və yeri göstərilib. Burada əks olunan 2500 dilin 230-u 1950-ci ildən itirilməyə başlanıb.

Atlasın elektron nəşrində hər bir dildə danışan insanların sayı, onun qorunması üçün lazımi tədbirlər, bu dillə əlaqəli həyata keçirilən layihələr barədə əlavə informasiya verilir. Həmçinin burada əks olunan məlumatlar oxucuların şərhlərinə istinad edərək mütəmadi olaraq yenilənə bilər.

Dilin canlılığını və onu təhdid edən təhlükəni qiymətləndirmə metodologiyası

Dünyada mövcud dillərin qorunması məqsədilə UNESKO-nun müraciəti əsasında 2002-2003-cü illərdə beynəlxalq ekspertlər qrupu “Dillərin canlılığı və onların itirilmə təhlükəsi” konsepsiyasını hazırlayıb. Sənəddə dillərin itirilmə təhlükəsi 9 meyar əsasında qiymətləndirilib:

-Dilin nəsildən-nəslə ötürülməsi;

-Dilin daşıyıcılarının ümumi sayı;

-Ümumi əhalinin sayına nisbətdə dilin daşıyıcılarının sayı;

-Dilin öyrənilməsi və savadlılığın artırılması üçün lazım olan tədris materiallarının mövcudluğu;

-Dilin yeni sahələrdə və KİV-də istifadəsi;

-Sənədləşdirmənin növü və keyfiyyəti;

-İcma üzvlərinin ana dilinə münasibəti;

- Dilin istifadə sahəsi;

-Dövlət siyasətinin dilə münasibəti, dilin rəsmi statusu və ondan istifadə.

Bu meyarlar ayrı-ayrılıqda hər hansı xalqın, cəmiyyətinin dilinin vəziyyəti barədə əminliklə mühakimə yürütməyə imkan vermir. Ancaq bu meyarlar birlikdə dilin canlılığı, cəmiyyətdə funksiyası, eləcə də bu dilin qorunması və ya yenidən dirçəldilməsi üçün gərəkli olan tədbirlərin xarakterini müəyyən edə bilər.

2005-ci ildə Avstraliya hökumətinin müraciətinə əsasən, həmin ölkənin Aborigenlərin və Torres Boğazı Sakinlərinin Tədqiqatı İnstitutu UNESKO tərəfindən qəbul edilmiş 9 meyar əsasında Avstraliya ərazisində yaşayan yerli xalqların dilləri barədə tədqiqat apararaq rəsmi rəy hazırlayıb. Rəydə göstərilir ki, Avstraliya ərazisində məlum olan 250 dildən yalnız 145-dən istifadə olunur. Bundan başqa, 110 dil artıq itirilmə təhlükəsi yaşayan dillərin siyahısına daxil olub. Avstraliya ərazisində yaşayan yerli xalqların dillərindən yalnız 18-i nəsildən-nəslə ötürülmə meyarı əsasında “yaşamağa davamlı” qəbul edilib. UNESKO-nun rəsmi mətbu orqanı olan “Kuryer” jurnalının 2019-cu ildə nəşr olunan ilk nömrəsi Beynəlxalq Yerli Xalqlar İlinə həsr olunub.

Yerli dillərin vəziyyəti onların daşıyıcılarının mövqeyini əks etdirir

Yerli xalqlar üçün dil yalnız müəyyən bir icmanın mənşəyinin və ya üzvlüyünün göstəricisi deyil, həm də onların etik dəyərlərinin təbliğ olunması vasitəsidir. Bu dəyərlər yerli xalqlara təbiətlə harmoniyada yaşamağa imkan verən biliklər sisteminin əsasını təşkil edir və onların yaşaması üçün çox vacibdir. 

Yerli dillərin vəziyyəti onların daşıyıcılarının mövqeyini əks etdirir. Şimali və Cənubi Amerikada müstəmləkəçiliyin ilkin dövründə olduğu kimi, hökumətlərin məqsədli şəkildə yerli dilləri məhv etdikləri, o dillərdən istifadəni qanunsuz elan etdikləri zaman-zaman müşahidə edilib. Bəzi ölkələr bu gün də ərazilərində yerli xalqların mövcudluğunu inkar edir, onların dillərini müvafiq bölgənin ləhcələrinə bərabərləşdirir və milli dillərə nisbətən onlara az əhəmiyyət verirlər ki, bu da yerli xalqların dillərinin itkisinə zəmin yaradır.

Lakin yerli xalqların dillərinin acınacaqlı vəziyyətdə olmasının ən ümdə səbəbi həmin dillərdə danışanların sayının çox sürətlə azalmasıdır.

“Kuryer”in 2019-cu il üçün birinci nömrəsində “Yerli xalqların dilləri: məlumatlar və ümidlər” adlı məqalənin müəllifi Minni Deqavan qeyd edir ki, yerli xalqlar üçün əsas təhlükə onların natural təsərrüfatına ciddi ziyan vuran iqlim dəyişməsidir. Bundan başqa, bəzi dövlətlərdə istənilən fikir ayrılığı kriminallaşdırılır, bu da yerli xalqların nümayəndələrinin hüquqlarının pozulmasının artmasına səbəb olur. Yerli xalqların nümayəndələrinin öz ərazilərini qorumağa cəsarət etdikləri üçün təzyiqlərə, həbslərə məruz qalırlar.

Yerli xalqların özünəməxsusluğu, milli-mənəvi dəyərləri onların ətraf aləmlə birbaşa əlaqəsi ilə şərtlənir. Onların dilləri bu mühitin təsiri altında formalaşır. Ətraf mühitdə baş verən hər bir dəyişiklik mədəni-kulturoloji, o cümlədən dil dəyişikliklərinə gətirib çıxarır. Məsələn, eskimosların dilində “qar”ın ifadə edilməsi üçün 50-dən çox termin var. Onların hər biri fərqli situasiyalarda istifadə olunur. Eskimoslar onlar üçün çox mühüm olan bu təbiət elementi ilə hər zaman təmasda olduqları üçün, onu hətta ən xırda detallarda araşdırıblar.

Yaxud Filippin ərazisində yaşayan iqorotlar düyünü hər bir mərhələdə – çəltik toxumunun əkilməsi, çəltiyin yığılması, emalı, o cümlədən düyü şərabının hazırlanması mərhələlərində ayrı-ayrı adlarla adlandırırlar.

Təəssüflər olsun ki, bu gün yerli xalqların dillərinin öyrənilməsinin effektivliyinin artırılmasında, o cümlədən həmin dillərin təbliğində, təşviqində yeni informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə edilmir. Bəzi ölkələrdə yerli xalqlar milli azlıqlar kimi qəbul edilərək, ana dilləri diqqətdən kənarda saxlanılır. Məsələn, Filippin hökuməti ölkə ərazisində yaşayan yerli xalqların ana dillərinin orta məktəblərdə tədris olunmasını təşviq edir, lakin həmin şagirdlərin öz ana dillərində təhsil ala bilməsi üçün məktəbləri ixtisaslaşdırılmış müəllim kadrları, dərsliklər və digər tədris materialları ilə təmin etmir. Nəticədə uşaqlar digər dilləri öyrənir, öz ana dillərindən istifadəni isə itirirlər.

Bundan başqa, uzun illər aparılan ayrı-seçkilik nəticəsində yerli xalqlarda valideynlər öz övladlarının gələcək rifahını, sosial vəziyyətlərini düşünərək onlarla dominant dillərdə danışmaq, təhsil vermək məcburiyyətində olurlar. Yerli xalqların arasında öz ana dillərindən əsasən yaşlı insanların istifadə etdiklərini nəzərə alsaq, yeniyetmələrin və gənclərin öz doğma dillərini öyrənə bilmədikləri üçün baba və nənələri ilə ünsiyyət qura bilməmələrini təsəvvür etmək çətin olmaz.

Bu gün yerli xalqların üzləşdikləri mühüm çətinliklərdən biri də yaşlı nəslin nümayəndələri ilə gənclər arasında dialoqun olmaması səbəbindən onların həm ana dillərinin, həm əxlaq prinsiplərinin, həm də milli-mənəvi dəyərlərinin məhvolma problemi ilə üzləşməsidir.

Dilləri canlandırmaq ehtiyacı

Yerli xalqların biliklər sisteminin qlobal səviyyədə tanınaraq qəbul edilməsi sayəsində onların dillərinin şifahi və yazılı şəkildə inkişaf etdirilməsinə və geniş təbliğ olunmasına yenidən böyük ümid yaranır. 

Artıq bir çox yerli icmalar öz dillərini canlandırmaq, təbliğ etmək üçün mexanizmlər hazırlayıb. Məsələn, Yaponiyanın qədim sakinlərindən hesab olunan aynların yaratdıqları tədris sisteminə əsasən, yaşlı nəslin nümayəndələri gənclərə öz ana dillərini öyrədir.

Filippin ərazisində yaşayan müxtəlif yerli icmalarda yaradılan “Yaşayan adətlər məktəbləri” onların doğma dillərinin, adət-ənənələrinin, milli-mənəvi dəyərlərinin qorunmasına və təbliğinə töhfə verir.