Salyan, 14 yanvar, İsmayıl Cəfərli, AZƏRTAC

AZƏRTAC tarixi abidələrimiz, qədim yaşayış məskənləri və tarixi şəxsiyyətlərdən bəhs edən “Tarixin izləri” layihəsinə start verib. Reportajımız Salyanda, rayon mərkəzində əsrlərə şahidlik edən yaşayış evlərindən bəhs edir.

Bu evlər arxitekturasına, memarlıq üslubuna görə fərqlənir. Əsasən iki mərtəbədən ibarətdir. Evlərin tikintisində hörgü zamanı daha çox qırmızı kərpicdən, sementi əvəz edən kirəcdən istifadə olunub. İnşa edilən evlərin divarının qalınlığı 80 santimetr - 1 metr 20 santimetr, otaqların hündürlüyü isə 4 metr olub. Yerli tacir və sahibkarlar evləri inşa etmək üçün lazım olan tikinti materiallarını Salyana çay vasitəsi ilə gətiriblər. Çünki o dövrdə yol yox idi. Evlərin daxili tikintisi də memarlar tərəfindən xüsusi işlənib.

Salyan şəhərində qədim evlər vaxtilə çox olsa da, günümüzədək 7-8 ev qalmaqdadır. Onlardan bir neçəsində hələ də yaşayış var. Bəzi qədim binalar isə müxtəlif müəssisələr üçün uyğunlaşdırılmış bina kimi istifadə edilir. Bunu şəhər sakinləri də təsdiqləyirlər. Salyan sakini Vətən İsrafilov: “Qarşısında dayandığımız bu ev biz gözümüzü açandan rayonda ən böyük evlərdən biri olub. Məşədi Səmədin evi kimi tanınır. Bəy nəslindən olan Məşədi Səməd bütün avadanlıqları, materialları gəmilərlə gətirib. Özünün gəmiləri olub. Qohumlarına qalan evdə indi nəticələri yaşayırlar”.

Digər sakin Allahverdi Piriyev isə bildirib ki, çiy kərpiclə tikilən evlər yayda sərin, qışda isti olur. Bu evlərin üstünə qamış yığıb palçıqlayar, bişmiş kərpic düzərmişlər. Deyilənə görə, bişmiş kərpic günəş şüasından yaranan radiasiyanın qarşısını alır.

Bu evlərin yaşı iki əsrdən çoxdur. Vaxtilə şəhərin görkəmli şəxslərinə - Hacı Tağı, Tacir Abbas, Seyid Ramazan, Mirəşrəf Ağa, Mirsədir, Baxış bəy, Hacı Sadıx, Milyonçu Mirxalıq, Hacı Əlihəsən və digərlərinə məxsus olub. Evlərdən yalnız 12-si bu günümüzədək gəlib çıxıb. Tarixçi-tədqiqatçı Sahib Həsənov bu evlərin qorunmasının vacib olduğunu deyir: “Belə binalar həm də turizm baxımından önəmlidir. Tarixi-mədəni tikililərin qorunub saxlanılması, mühafizə olunması və gələcək nəsillərə çatdırılması həqiqətən qarşımızda duran mühüm məsələlərdən biridir. Əlbəttə, bu, bizim tariximizdir, mədəniyyətimizdir. Çünki belə binalar tarixi keçmişimizi yaşadır”.

Salyandakı qədim evlər təkcə öz memarlıq üslubu ilə seçilmir. Bu evlərin bir neçəsinin divarında rəsmlər də görmək mümkündür. Həmin rəsmlərin elə evlərin özü qədər - iki əsrlik yaşı var. Əsrlər keçsə də, heç bir müdaxilə edilməyən divar rəsmlərinin rəngi dəyişməyib. Hündür tağlara, geniş eyvanlara malik evlərin qapı və pəncərələri də möhkəmliyinə görə diqqəti cəlb edir. Qəribəsi odur ki, iki əsrə şahidlik edən evlərin tikintisində dəmir materiallardan istifadə olunmayıb.

Yaşlı sakinlərin sözlərinə görə, bu qədim binaların tikintisində istifadə olunan daşlar Qarabağ dağlarından gətirilib. 1918-ci ildə erməni daşnaklarının qarşısını almaq üçün Mirbağır ağanın dəvəti ilə Salyana gələn Nuru Paşa, Ömər Paşa, Ramazan Paşa, Tələt Paşa, Vəlhəd Paşa, Soltan Paşa, Xanmirzəyev, Mirəşrəf ağa, Kərbəlayi Rəşid və başqaları bu evlərin birində iclas keçiriblər. Həmin iclasda iştirak edənlərin böyük əksəriyyəti 1937-ci ildə repressiya qurbanı olub.

İndi əsas vəzifə bu evləri qorumaq və gələcək nəsillərə çatdırmaqdır. Əgər vaxtında bərpa edilməsə çox güman ki, onlar da digər evlər kimi uçulub məhv olacaq. Bu isə Salyanın tarixinin bir hissəsinin itib-batması deməkdir.