Bakı, 11 iyun, AZƏRTAC

Qarabağ Azərbaycan türklərinin ulu yurd yeridir. Azərbaycanın tarixi-coğrafiyasının mühüm tərkib hissəsi olan bu bölgə xalqımızın qədim və zəngin mədəniyyətinin təşəkkül tapdığı ərazidir. Qafqazda ən qədim yaşayış məskəninin və ilk şəhər mədəniyyətinin əsası məhz Qarabağ ərazisində Azərbaycan xalqının əcdadları tərəfindən qoyulub.

Bu fikirləri AZƏRTAC-a açıqlamasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi Ramin Əlizadə deyib.

R.Əlizadə qeyd edib ki, 1748-ci ildə Qarabağ xanlığının əsasını qoymuş Pənahəli xan Cavanşir hakimiyyətinin ilk illərindən başlayaraq burada bir sıra qalalar inşa etdirib. Onun əmri ilə əvvəlcə Bayat, sonra isə Şahbulaq və Əsgəran qalaları inşa olunub. Lakin daha yaxşı müdafiə olunmaq üçün strateji cəhətdən əlverişli ərazi seçmək lazım gəldiyindən Pənahəli xan hündür sıldırım qayaların zirvəsində yerləşən Şuşa qalasını tikdirib. Pənahəli xan Şuşa qalasının əsasını qoyduğu dövrdə burada bir sıra yaşayış evləri, mədəni və dini abidələr də inşa etdirib: “Şuşada ilk dini abidə məhz Pənahəli xanın əmri ilə tikilən Cümə məscididir. Bu məscid sonralar dağıldığından Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil xan yeni bir Cümə məscidi tikdirdi. 1822-ci ildə çar Rusiyası tərəfindən Qarabağ xanlığının ləğv edilməsindən sonra burada bir sıra mədəni və dini abidələr yararsız vəziyyətə salındı. İbrahimxəlil xanın inşa etdirdiyi Cümə məscidi də həmin dövrdə dağıdıldı. Bu dini abidənin yerində XIX əsrin ikinci yarısında İbrahimxəlil xanın qızı Gövhərağanın maddi vəsaiti ilə məşhur memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən yeni Cümə məscidi inşa edildi. Bu məscid xalq arasında Yuxarı Gövhərağa məscidi adı ilə tanınıb”.

Ramin Əlizadə bildirib ki, Şuşanın iki böyük qədim məhəlləsi olub: Yuxarı və Aşağı məhəllələr. Sonralar bu məhəllələrin genişlənməsi nəticəsində 17 məhəllə meydana gəlib. Bu məhəllələrin adları Qarabağın yerli əhalisi olan Azərbaycan türk tayfalarının adları ilə bağlı olaraq yaranıb. XIX əsrin əvvəllərində ermənilərin Qarabağa köçürülməsi nəticəsində Şuşada onların kompakt halda məskunlaşdığı koloniya tipli yeni bir məskən olan Qazançı məhəlləsi salınıb. Qarabağda, eləcə də Şuşada ermənilərin yerli əhali olmadığını və bura sonradan köçüb gəldiklərini sübut edən mühüm dəlillərdən biri də rus ordusunda qulluq edən erməni əsilli polkovnik Qazaros Lazaryanın 1828-ci il martın 30-da Qacarlar dövlətindən Azərbaycanın şimal torpaqlarına, eləcə də Qarabağa köçürülən ermənilərə müraciətidir. O, ermənilərə müraciətində deyirdi: “... orada (Azərbaycanın şimalında - red.) siz xristianların məskunlaşdırıldığı yeni vətən əldə edəcəksiniz... Tələsin! Vaxt qiymətlidir. Tezliklə rus qoşunları İranı tərk edəcək, bundan sonra sizin köçməyiniz çətinləşəcək və biz sizin təhlükəsizliyiniz üçün cavabdeh olmayacağıq. Azca itkiyə məruz qalsanız da, qısa zamanda hər şeyə nail olacaqsınız, özü də həmişəlik... İran (Qacarlar dövləti - red.) çörəyi yeməkdənsə, rus otu yemək daha yaxşıdır”.

Tarixçi alim vurğulayıb ki, Qarabağın qədim tarixi-mədəni irsinin əsl sahiblərinin Azərbaycan türkləri olmasını rus hərbi topoqrafı V.P.Pyadışevin hazırladığı “Rusiya imperiyasının coğrafi atlası”nda Qarabağ ərazisində yer-yurd adlarının Azərbaycan türkcəsində qeyd edilməsi də təsdiq edir. Şuşada ilk erməni kilsəsi XIX əsrin ikinci yarısında inşa edilən Qazançı kilsəsidir. Halbuki bu kilsənin tikilməsindən yüz il əvvəl Azərbaycan türkləri bu şəhərdə öz dini memarlıq abidələrini inşa edərək zəngin tarixi-mədəni irs yaradıblar. Yəni bu kilsə inşa ediləndə Şuşanın hər məhəlləsinin öz məscidi vardı, şəhərin əsas dini memarlıq abidəsi olan Cümə məscidinin isə üçüncüsü tikilirdi: “Qazançı kilsəsi erməni ustaları Avetis Yeramişyans və Simon Ter-Akopyan tərəfindən 1868-1887-ci illərdə inşa olunub. Qazançı kilsəsinin layihəsini hazırlayan S.Ter-Akopyan bunun inşasında Eçmiədzin erməni-qriqorian kilsəsinin memarlıq xüsusiyyətlərini tətbiq edib. Qazançı kilsəsi Şuşanın eyniadlı məhəlləsində yerləşir. Bu məhəllə XIX əsrin ortalarında Şuşaya Culfanın Qazançı kəndindən köçmüş erməni icması tərəfindən inşa edilib. Ermənilər Culfanın Qazançı kəndinə də sonradan köçüb məskunlaşıblar. Qeyd edək ki, bu kəndin adı bulqar türk tayfalarından olan Kazan tayfasının adı ilə bağlı olaraq meydana gəlib. Türk mənşəli toponim olan Qazançı adının ermənilərə heç bir aidiyyəti yoxdur. Şuşanın yerli əhalisi olan Azərbaycan türkləri yaşayan məhəllələrdən fərqli olaraq Qazançı məhəlləsi yeni salındığından burada ermənilərə aid hansısa bir qədim memarlıq abidəsi də mövcud olmayıb”.

1865-ci ilin yazında Şuşada olmuş rus rəssamı V.Vereşagin şəhərin qala divarlarının, Cümə məscidinin, Xan sarayının, yaşayış binalarının, mədrəsələrin və digər memarlıq abidələrinin rəsmini çəkib. Lakin onun rəsmlərinin içərisində Şuşada hansısa bir erməni kilsəsinin təsviri yoxdur. Şuşa şəhərinin 1992-2020-ci illərdə işğalı dövründə erməni din xadimləri tərəfindən Qazançı kilsəsini Qarabağ bölgəsi üzrə erməni qriqorian yeparxiyasının mərkəzi etmələri əslində Qarabağ ərazisində erməni kilsələrinin “qədim” tarixinin məhz XIX əsrin ikinci yarısından başladığını sübut edir. Ermənilər tarixi gerçəkliyi gözəl bildikləri üçün Qarabağın qədim Alban xristian abidələrinin gerçək tarixini saxtalaşdırmağa başladılar. Qarabağda və Zəngəzurda qədim tarixi-mədəni ənənələri olmayan bu toplum alban xristian abidələrinin gerçək tarixini təhrif edərək, bu abidələri “bərpa etmək” adı ilə onların üzərində qondarma erməni yazıları həkk edib, əvvəlki memarlıq görkəmini dəyişərək erməni-qriqorian elementləri əlavə etdilər.

“2020-ci ilin payızında 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusu Qafqaz tarixində şanlı səhifələr yazdı. Bu müharibə Azərbaycan xalqının haqq savaşı idi. Bu savaşda qazanılmış Zəfər Qarabağın və Zəngəzurun həm bu gününə, həm də keçmişinə işıq saldı. Məhz bu Zəfər nəticəsində Azərbaycan türkünün min illər boyu yaşadığı Qarabağ və Zəngəzur torpaqları öz gerçək sahiblərinə qovuşdu. 30 il erməni faşizminin qanlı əməllərinə şahidlik edən torpaqlarımız azad ediləndən sonra nə gördük? Azərbaycan xalqının əzəli yurd yerləri olan şəhərlərin və kəndlərin viran edildiyini, təbii sərvətlərimizin talan olunduğunu. Erməni faşistləri 30 illik işğal dövründə məscidləri donuz tövləsinə çevirmiş və yurd yerlərimizdə narkotik bitki plantasiyaları salıblar. Şanlı Azərbaycan Ordusu 2020-ci il noyabrın 8-də erməni faşizmini darmadağın edərək Şuşanı azad etdi. Qarabağın baş tacı olan Şuşanın azad edilməsi ilə Vətən müharibəsinin ən uğurlu sonluğu yazıldı. Qısa müddətdən sonra doğma Şuşamız dağıntılar altından sürətlə dirçəlməyə başladı. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2021-ci il 7 may tarixli Sərəncamı ilə Şuşa şəhəri ölkəmizin mədəniyyət paytaxtı elan edildi. Bu gün Şuşa bərpa edilir. Tarixi multikulturalizm ənənələrinə sahib olan Azərbaycan xalqı etnik və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün qonşu xalqlarla sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşamağı regionda təhlükəsizliyin başlıca qarantı hesab edir”, - deyə tarixçi alim Ramin Əlizadə qeyd edib.