ELM VƏ TƏHSİL
Türkiyə elmi layihələrin reallaşdırılması baxımından qabaqcıl ölkələrdən biridir -Dünyanın elm təcrübəsindən
İstanbul, 5 mart, AZƏRTAC
Türkiyə elmi tədqiqatların aparılması, təşkili və reallaşdırılması baxımından son illər dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrindən biri hesab olunur. Qardaş ölkə alimlərinin Antarktikada iqlim dəyişikliyi ilə bağlı aparılan tədqiqatlarda iştirakı, milli müdafiə sənayesinin yüksək səviyyədə inkişafı, koronavirusa qarşı peyvəndin hazırlanması kimi uğurlu nəticə verən elmi araşdırmalar bunun ən bariz nümunələrindəndir. Türkiyədə hər il müxtəlif elmi layihələrə start verilir ki, bunun üçün də dövlət tərəfindən müəyyən məbləğdə vəsait ayrılır.
AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri Türkiyə elm ocaqlarının fəaliyyət istiqamətləri, əldə etdiyi mühüm nailiyyətlər, elmi tədqiqat layihələrinin maliyyələşdirilməsi ilə bağlı bəzi araşdırmalar aparıb. Onun qeydlərini təqdim edirik.
2020-ci ildə Türkiyə alimlərindən ibarət 24 nəfərlik heyət Antarktikada iqlim dəyişikliyi ilə bağlı elmi araşdırmada 15 müxtəlif layihə ilə iştirak edib. Türkiyənin Prezident Administrasiyasının himayəsi ilə həyata keçirilən “IV Milli Antarktika Elmi Səfəri”nə qatılan komanda Antarktikadan 120 kilometr aralıqda yerləşən King George Adasında bir ay boyunca tədqiqat aparıb.
Türkiyənin də daxil olduğu beş ölkənin təşəbbüsü ilə yaradılan Antarktika Yarımadası Logistika Xüsusi İşçi Qrupu səfərdən iki il əvvəl logistik fəaliyyətlərin xərclərinin necə azaldılması və ortaqlığın necə qurulacağı ilə bağlı toplantısını Türkiyədə keçirdi. Bu görüş və tərəfdaşlıqlar Türkiyənin artıq Antarktikanı izləyən deyil, bölgənin araşdırılmasında daha aktiv rol oynayan, qərarvermə mexanizmində iştirak edən bir ölkəyə çevrildiyinin göstəricisidir.
Son illər Türkiyə müdafiə sənayesində də uğurlar əldə edib. “Baykar” şirkəti tərəfindən həyata keçirilən layihələr, hazırlanan müdafiə sistemləri haqqında dünyada artıq bilməyən yoxdur. Azərbaycanın İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə özünü praktikada doğruldan silahlı və silahsız pilotsuz uçuş aparatları yalnız yerli mütəxəssislərin layihələri əsasında və milli texnologiyalarla hazırlanıb ki, bu da qardaş ölkənin mütəxəssislərinin ən böyük uğurlarından biridir.
1986-cı ildə yaradılmış “Baykar” şirkəti pilotsuz uçuş aparatı sistemi və altsistem komponentlərinin layihələndirilməsi prosesinə 2000-ci ildən etibarən başlayıb. 2004-cü ildə isə PUA-ların ilk sınaqları keçirilib.
Bir neçə ildir ki, həyatımıza daxil olan koronavirusla mübarizə bütün dünya üçün aktual məsələlərdən biridir. Pandemiyanın ilk günlərindən dünyanın bir çox ölkəsində alimlər peyvəndin hazırlanması istiqamətində fəaliyyətə başladılar. Lakin buna çox az sayda ölkə nail oldu ki, onlardan biri də Türkiyədir. Yerli COVID-19 peyvəndini hazırlayan isə türk alim professor Aykut Özdarendeli oldu. TURKOVAC adı verilən bu peyvənd bir ildən artıq davam edən çətin və yorucu tədqiqatın nəticəsində əldə edildi.
Türkiyə beynəlxalq elmi şəbəkələrdə alimləri bir araya gətirmək və beləliklə də milli tədqiqatlarını həyata keçirən alimləri dünya arenasına çıxarmaq məqsədilə 1971-ci ildə yaradılmış Elm və Texnologiya üzrə Avropa Əməkdaşlıq Təşkilatının (COST) qurucu dövlətlərindən biridir. COST tədqiqatçılara şəbəkə dəstəyi vermək və bunu əsas məqsəd kimi qəbul etmək baxımından öz sahəsində ən mühüm strukturdur. Bu kontekstdə COST türk tədqiqatçılarına beynəlxalq ekspert-tədqiqatçılarla bir araya gəlmək və Türkiyə üçün ciddi fayda verəcək beynəlxalq layihələrdə iştirak edəcək konsorsiumlara çatmaq üçün son dərəcə əhəmiyyətli imkanlar təqdim edir.
COST-un elmi koordinatorluğunu ölkənin əsas elm-tədqiqat mərkəzi olan Türkiyə Elmi və Texnoloji Araşdırmalar Qurumu (TÜBİTAK) həyata keçirir. Ölkədə aparılan bütün elmi layihələr, demək olar ki, TÜBİTAK tərəfindən idarə olunur. O, hər il müxtəlif çaplı layihələrə də ev sahibliyi edir.
TÜBİTAK-ın Mərmərə Araşdırma Mərkəzi tərəfindən “Kimyəvi və bioloji müharibə maddələrinə qarşı yeni nəsil zərərsizləşdirmə texnologiyasının inkişafı (DEKON)” üçün ilk layihə başladılıb. Layihə çərçivəsində kimyəvi və bioloji müharibə vasitələri və onlara qarşı reaktiv zərərsizləşdirmə materiallarının (zərərsizləşdirici toz, maye, sprey, salfet, krem, losyon kimi müxtəlif formulalar şəklində) milli vasitələrlə pilot miqyasda hazırlanması, istehsalı və sınaqdan keçirilməsi nəzərdə tutulur. Onun tərəfindən başladılan daha bir layihəni bu qurumun İnformatika və İnformasiya Təhlükəsizliyi Təkmil Texnologiyalar Araşdırma Mərkəzi (BİLGEM) həyata keçirəcək. “Kritik enerji infrastrukturları üçün kibertəhlükəsizlik bacarıqlarının inkişafı” (SYNERGY) layihəsi ilə kritik enerji infrastrukturları üçün müstəqil kiberhücum və müdafiə platformalarının inkişaf etdirilməsi və bunların bir-biri ilə rəqabət apararaq müvafiq sahədə müdafiə imkanlarının gücləndirilməsi hədəflənir.
Gənclərin elmi tədqiqat sahəsi üzrə biliklərinin ortaya çıxarılması məqsədilə 2018-ci ildə Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən ölkə üzrə təcrübə-texnologiya emalatxanalarının yaradılması ilə bağlı layihəyə başlanılıb. Bütün ölkəni əhatə edəcək bu layihə çərçivəsində yaradılacaq emalatxanalarda Türkiyənin Milli Texnologiya Hərəkatının təkanverici qüvvəsi hesab edilən yüksək texnologiya istehsal səriştəsinə malik gənclər təcrübələrini davam etdirəcək və təhsil alacaq. Onlar bu il layihə çərçivəsində külək enerjisi istehsalı üzrə dizayn-layihələri ilə yarışırlar. Eyni zamanda, bu tələbələr robotik kodlaşdırma, nanotexnologiya, biotexnologiya, enerji texnologiyaları, kiber və kosmik texnologiyalar kimi bir çox sahə üzrə üç il ödənişsiz təhsil hüququnu qazanırlar.
TÜBİTAK hər il elmi-texnoloji araşdırma layihələrinə dəstək proqramını da həyata keçirir. Proqramın məqsədi yeni məlumatlar əldə etmək, eləcə də onlara elmi şərhlər vermək və ya texnoloji problemlərin həlli üçün elmi prinsiplərə uyğun olan layihələri dəstəkləməkdir. 2021-ci il üçün tədqiqat layihələrini dəstəkləmək üçün yuxarı hədd (təqaüd daxil olmaqla, layihə təşviq bonusu və qurum payı istisna olmaqla) büdcə məhdudiyyəti olmadan 720 min türk lirəsi təşkil edib.
Elm mərkəzi tərəfindən keçirilən daha bir layihə “Sürətli Dəstək Proqramı”dır. Bu proqramın məqsədi universitetlərdə, tədqiqat xəstəxanalarında və elmi-tədqiqat institutlarında həyata keçiriləcək təxirəsalınmaz, qısamüddətli, kiçik büdcəli tədqiqat və inkişaf layihələrini dəstəkləməkdir. 2021-ci ildə proqram çərçivəsində layihələr üçün təqaüd də daxil olmaqla, ən yüksək dəstək həddi illik 45 min türk lirəsi müəyyən edilib.
Daha bir proqram Milli Elm, Texnologiya və İnnovasiya Strategiyası çərçivəsində keçirilib. Məqsəd prioritet sahələr üzrə nəticəyönümlü, müşahidə edilən, məqsədləri olan, müvafiq elm-texnologiya sahələrinin dinamikasını müşahidə edən, eləcə də bu sahədə həyata keçirilən yerli elmi-tədqiqat və inkişaf layihələrini dəstəkləməkdir. 2020-ci ildə bu çərçivədə kiçik miqyaslı layihələrə 750.000, orta ölçülü layihələrə 750.00-1.500.000, iri miqyaslı layihələrə isə 1.500.00 - 3.750.000 türk lirəsi məbləğində dəstək göstərilib. Digər bir proqram sosial və humanitar elmlərə yeniliklər gətirilməsi məqsədilə aparılan tədqiqat layihələrinə dəstək üçün həyata keçirilir. 2021-ci ildə bu cür layihələrə 300.000 türk lirəsi məbləğində büdcə ayrılıb.
Günel Məlikova
AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri
İstanbul