Nəyə görə Somali, Sudan və Zimbabve reytinqlərin çoxunda sonuncu yerləri tuturlar? Ona görə ki, həmin ölkələrdə reallıqlar belədir. Bu ölkələrin hökumətləri qazanılmış uğurlar hesabına həmin dövlətləri reytinq cədvəlinin bir sektorundan digərinə keçirməyə keyfiyyətcə nail ola bilməyəcəklər. Bunu süni yolla, reytinq tərtib edənləri pul gücünə ələ almaqla, yalnız müəllifləri və reytinq agentliklərinin özlərini hörmətdən salmaqla etmək olar. Lakin qlobal ictimai şüurda reytinqin gücünü sarsıtmaq mümkün deyildir.

Bu halda unutmamalıyıq ki, reytinqlər şkalası boyunca istər yuxarıya, istərsə da aşağıya doğru tərəddüdlər və sıçrayışlar normal haldır. Dövlətlərin reytinqdə “enmənin” mühüm mexanizmlərindən biri əhalinin etiraz reaksiyasıdır. Başqa sözlə desək, reytinqlər kütlələrin hakimiyyətə münasibətdə roluna və onların fikirlərinə çox həssasdır. Cəmiyyətdə mövcud ovqatı, əhalinin rejimə və onun sistemyaradıcı amillərinə münasibətini ölçmək çətindir. Lakin seçki prosedurlarında iştirak, vergi intizamına münasibət əhalinin hakimiyyətə münasibətini daha aydın əks etdirir.

Biz iki reytinqi təhlil edəcəyik. Birincisi - sabitlik reytinqidir. O, “Foreign Policy” jurnalı tərəfindən formalaşdırılmışdır. İkincisi, legitimlik reytinqidir. O, Portlend Universitetinin professoru Brüs Gilleyin “Hakimiyyət hüququ” adlı əsərində dərc edilmiş tədqiqatının nəticəsidir.

“Foreign Policy”in “sabitlik” reytinqi 2009-cu il yayın əvvəlində dərc edilmişdir. O, aşağıdakı kateqoriyalarla əməliyyat aparır - “artan demoqrafik təzyiq”, “kütləvi miqrasiya”, “narazıların mövcud olması və qisasçılıq”, “zəka axını”, “iqtisadi inkişafın qeyri-bərabərliyi”, “iqtisadiyyatın vəziyyətinin kəskin pisləşməsi”, “qanunsuzluq və dövlətin kriminallaşması”, “insan hüquqlarının pozulması”, “başqa dövlətlərin müdaxiləsi və ya xarici siyasi subyektlərin təsiri”.

Bu reytinqdə ən yüksək mövqeyi (174-cü yeri) 21,2 bal toplamış İsveçrə, ən aşağı mövqeyi (1-ci yeri) isə qanunsuzluq və kriminallaşma kateqoriyasında maksimum qiymət almaqla 114,7 bal toplamış Somali tutur. Ondan sonra Zimbabve və Sudan gəlir. “Başqa dövlətlərin müdaxiləsi və ya xarici siyasi subyektlərin təsiri” kateqoriyasında maksimal qiymət və cəmi 108,6 bal toplamış İraq altıncı yerdədir, sonra Əfqanıstan gəlir.

MDB ölkələri qrupu (aşağıdan-yuxarıya) Özbəkistanla başlanır -31-ci mövqe, sonra Gürcüstan - 33-cü yer, Tacikistan - 37-ci, Qırğızıstan - 42-ci, Moldova - 54-cü, Azərbaycan 84,6 bal ilə 56-cı yeri tutur. “Miqrasiya” kateqoriyasında Azərbaycan maksimum bal toplamışdır (indiyə qədər həll edilməmiş Dağlıq Qarabağ problemini nəzərə alsaq, bu aydındır, keçən il 57-ci yerdə Gürcüstan idi). Çin 57-ci yeri tutur. Türkmənistan 59-cu yerdə qərarlaşmışdır (qiymətqoyanların fikrincə, bu fakt ölkədə idarəetmə rejiminin tezliklə dəyişməsinin mümkün olmamasına dəlalət edir), Belarus 66-cı, Rusiya 80,8 bal ilə 71-ci yeri tutur (insan hüquqlarının pozulması kateqoriyasında maksimal qiymət). MDB qrupunu Ermənistan (101-ci yer), Qazaxıstan (105-ci yer), Ukrayna (110-cu yer) tamamlayır.

“Foreign Policy” reytinqinin əlamətdar cəhəti ondan ibarətdir ki, bu məlumatlar qiymətlərin stereotiplərlə şərtlənmiş olmasını deməyə əsas yaradır. Aydındır ki, burada bəzən reallığın ziyanına işləyən formal demokratik prosedurların hipnozu hiss olunur. Məsələn, “kütləvi miqrasiya” kateqoriyasında Ukrayna ən aşağı bal - üç bal toplamış ölkələrdən biridir. Bu, reallığa uyğundurmu? Azərbaycana münasibətdə “başqa dövlətlərin müdaxiləsi” kateqoriyasında orta göstəricilər verilmişdir. Ölkə ərazisinin beşdə bir hissəsinin işğal altında olduğunu nəzərə alsaq, bu göstəricilər reallığa uyğundurmu?

Digər tərəfdən, həmin reytinqin reallıqdan tamam uzaq olduğunu da söyləmək olmaz. Gürcüstan “enmənin” ən əyani nümunəsi olmuşdur. Bir il ərzində bu ölkədə sosial vəziyyət praktiki olaraq dəyişməmişdir, lakin Cənubi Osetiyada münaqişə ucbatından ölkə Sudana və Zimbabveyə 24 mövqe yaxınlaşmışdır (33-cü yerdə qərarlaşmışdır).

İndi isə amerikalı tədqiqatçı, professor Brüs Gilleyin reytinqini nəzərdən keçirək. O, yüzlərlə mənbə (onlarca statistik məcmuə, ictimai rəy sorğusu, ekspert sorğuları, monitorinq qruplarının məruzələri) əsasında dövlətlərin icmal legitimlik reytinqini formalaşdırır. Gilley öz reytinqinin əsas kimi aşağıdakı mühüm kateqoriyalarını göstərir: “demokratiyadan razılıq”, “hakimiyyət orqanlarına etimad”, “xüsusi xidmətlərə etimad”, “dövlətin insanın fərdi hüquqlarına münasibəti”, “vergilərin ödənilməsində könüllülük”.

Gilley populyarlaşdırılmaq üçün kifayət qədər mürəkkəb olan tədqiqatında “mühüm” və “mühüm olmayan” qiymət kateqoriyalarını fərqləndirir. Bir qayda olaraq, bu qiymətlər məlumatların alınması üsullarına görə fərqlənir. Yuxarıda təsvir etdiyimiz kimi, ədədi göstəricilər və ya subyektiv sorğu qiymətləri ilə müqayisə et.

Alim “mühüm olmayan” (subyektiv) kateqoriyaları “mühüm” kateqoriyalara çevirmək metodikasını təklif edir. Bu, dövlətin oxşar göstəricilər üzrə qiymətlərinin bir neçə seriyasını tutuşdurmaqla, onun fikrincə, daha dəqiq nəticələr əldə etməyə imkan verir. Praktikada bu metodika “sistemə bəraət qazandıran baxışlar” göstəricilərinin və “siyasi zorakılıq səviyyəsi” kateqoriyasının korrelyasiyasına münasibətdə göstərilmişdir. Reytinqə görə, Türkiyədə, Əlcəzairdə, İndoneziyada siyasi zorakılıq Azərbaycanda, Estoniya və Dominikan Respublikasında olduğundan yüksəkdir. Bu hal həmin ölkələrin “sistemin bəyənilməsi” kateqoriyasında yüksək mövqelər tutmasından irəli gəlir. Doğrudan da, Azərbaycan rəhbərliyinin həyata keçirdiyi tədbirlərdən əhalinin razılığı başqa ölçülərlə, o cümlədən əcnəbi ekspertlərin müşahidələri ilə də təsdiqlənir.

Tədqiqatçılar ədədi, yəni “mühüm” qiymətlərə keçdikdə qiymətləndirmə rəyləri baxımından xüsusilə əlverişli vəziyyətdə olan ölkələr öz mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə itirirlər. Tədqiqatçı öz nəticələrini bizim siyasi icmalçılar üçün şərh edərək bildirir ki, onun reytinqin yuxarı hissəsində yer tutan ölkələrdə konstitusion qayda daha sabit, siyasi qeyri-sabitlik daha aşağı və demokratiya daha keyfiyyətlidir. Gilley nəticələrin müəyyən qədər subyektiv olmasını etiraf edir. Professor deyir: “Biz regional reytinqlərə müraciət edəndə dövlətlərin sıyahıda yerləşmə qaydası bir qədər qeyri-müəyyən olur, lakin intuitiv səviyyədə ümumi mənzərə ağlabatan olaraq qalır”. Başqa sözlə desək, bu qiymətlərin düzgün olduğunu güman etmək üçün sübut bazası mövcuddur. Gilleyin reytinqinin ümumi mənzərəsindən xeyli kənara çıxan iki dövlət vardır. Bunlar tədqiqatçının yazdığı kimi, postsovet demokratiya olan Azərbaycan və “dünyada sonuncu böyük kommunist diktaturası” olan Çindir. Hər iki ölkə yüksək legitimlik göstəricilərinə nail olmuşdur. Bu, öz geosiyasi regionlarında və dünyanın qalan hissəsində qərarlaşmış demokratiyalardan xeyli yüksəkdir (bax: 1 və 2 saylı cədvəllər).

Bu cür yüksək göstəricilərin səbəbi nədir? Gilley həmin suala belə cavab vermişdir: “Azərbaycanla əlaqədar bir neçə özünəməxsus amilin, xüsusən neft hasilatından əldə edilən gəlirlərin və Dağlıq Qarabağla əlaqədar Ermənistanla bu ölkənin münaqişəsinin təsiri göz qabağındadır. Ölkədə daxili düşmənlərin (müxalifətin) mövcud olmasına baxmayaraq, iqtidarın hərəkətlərini dəstəkləyən vətənpərvərlik əhval-ruhiyyəsi güclüdür. 2000-ci illərdə indiki iqtidarın rəhbərliyi altında Azərbaycanın müəyyən aşkarlıq istiqamətində uğurla irəliləyə bilməsi faktı həm də legitimliyə əsaslanan böyük potensial imkanları nəzərdə tutur. Həmin imkanlar bu göstərici üzrə Gürcüstan və ya Rusiya kimi qeyri-sabit rejimləri xeyli üstələmişlər”.

Gilley özünün çıxardığı nəticələri təsdiqləmək üçün “The Economist” jurnalının 2005-ci ilin noyabr nömrəsində dərc olunmuş “How not to fix an elecition” adlı məqalədən sitat gətirir: “Azərbaycanda müxalifət 2003-cü ildə Gürcüstanda və ya keçən il Ukraynada olduğu kimi xalq tərəfindən dəstəklənmir”. Gilley müqayisəli qiymətləndirmənin çətinliklərini nəzərə alaraq öz qənaətlərini mütləqləşdirmir. O, Çin barəsində yazır: “Həyat keyfiyyətinin subyektiv-emosional göstəriciləri üzrə Çinin yüksək reytinqləri rejimdən gizli narazılığa işarə edən davranış göstəriciləri ilə təzad təşkil edir. Bu, bizdə belə bir fikir yaradır ki, ölçmələr kifayət qədər dəqiq deyildir. Bununla belə, 1990-cı illərdə Çində milli ləyaqət hissləri, ruh yüksəkliyi, hakimiyyətə yaxşı münasibət geniş yayılmışdı. Bu isə bizdə belə fikir yaradır ki, reytinqin nəticələri real hadisələri əks etdirir və onun subyektivlik dərəcəsi aşağıdır”.

Son olaraq Gilley bu qənaətə gəlir ki, iki ölkə arasında göstəricilərin fərqi nə qədər çox olsa bir ölkə daxilində hakimiyyətin digərinə nisbətən daha çox legitim olması barədə bir o qədər inamla danışa bilərik. Onun tədqiqatına görə, Cənubi Afrikada legitimlik səviyyəsi Zimbabvedən, Hindistanda hakimiyyətin legitimliyi Pakistandan, Çində İndoneziyadan çoxdur, Braziliyada hakimiyyət Kolumbiyada olduğundan, Polşada isə Rusiyadakından daha çox legitimdir.

Ölkənin real həyatı və onun əksi

Reytinqdə nəticələr arasında çox böyük pərakəndəlik olur. Biz reytinqlərdə həm cəlbedici, həm də qıcıqlandırıcı nəticələr tapa bilərik. “Xəstəxana üzrə orta hərarət” deyilən məşhur effekt bu cür tədqiqatlarda həmişə özünü göstərir. Lakin indikatorların sayı, reytinqlərin tərtib edilməsi üçün toplanmış obyektiv məlumatlar nə qədər çox olsa, biz proses haqqında bir o qədər çox obyektiv təsəvvür əldə edərik.

Azərbaycan iqtisadi təhlükəsizliyin və sabitliyin bərqərar olunması sahəsində ciddi uğurlar qazanmışdır. Məlum obyektiv şəraitə görə ölkənin əsas ixracını hələlik neft və qaz təşkil edir. Lakin ölkənin hakimiyyəti iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi xəttini ardıcıl inkişaf etdirir. Əlbəttə, neftin qiymətinin azalması ÜDM artımını azaldacaqdır, çünki ixracın həcmi əvvəlki səviyyədə qalacaqdır. Lakin Azərbaycan iqtisadiyyatının digər sektorlarında potensial imkanlar çox böyükdür. Son bir neçə ildə İlham Əliyev iqtidarının həyata keçirdiyi islahatlar kənd təsərrüfatı, kiçik və orta biznes sahələrində artıq mühüm nəticələr vermişdir. Nəqliyyat kommunikasiyalarının inkişaf layihələri uğurla həyata keçirilir. Azərbaycanın (məsələn Rusiyadan fərqli olaraq) demək olar ki, iri korporativ borcu yoxdur, kreditlərin əksəriyyəti dövlət tərəfindən məhz əsas fondlara - yollara, suvarma sistemlərinə, şəhər kommunikasiyalarına sərf edilmişdir. Bütün bunlar həyatın keyfiyyətində də özünü göstərir. Azərbaycanın qeyri-neft sektorunda ÜDM artımı 15,7 faiz olmuşdur. Postkommunist ölkələrinin heç biri bu cür artımla qürrələnə bilməz.

Beş Xəzəryanı dövlət arasında Azərbaycan hətta enerji ehtiyatları, hasilat və ixrac baxımından ən böyük ölkə hesab edilmir. Ona görə də Azərbaycanın əsas uğurları məhz islahatlar sayəsində mümkün olmuşdur. 2007-ci ildə Dünya Bankı özünün “Doing Business” adlı icmalında Azərbaycanı dünyada bir nömrəli islahatçı ölkə hesab etmişdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Azərbaycan Neft Fondunu gəlirlərin yığımında şəffaf maliyyə sisteminə görə transparentlik mükafatı ilə təltif etmişdir. İlham Əliyev deyir: “Son beş ildə qazanılmış mühüm uğurlardan biri deyə bilərəm ki, işsizlik probleminin tamamilə aradan qaldırılması və yoxsulluğun xeyli azaldılması olmuşdur”.

2003-cü ildə Azərbaycan əhalisinin 49 faizi yoxsulluq səviyyəsindən aşağı həddə yaşayırdı. 2008-ci il üçün həmin göstərici 13,2 faiz təşkil edir. Bu, belə bir fikri təsdiqləyir ki, ölkənin enerji siyasəti sərvətlərin ədalətli bölgüsünə, həyat şəraitinin həqiqətən yaxşılaşmasına xidmət edir.

Ümumdünya İqtisadi Forumu (ÜİF) tərəfindən 2009-2010-cu illər üçün tərtib edilmiş qlobal rəqabət qabiliyyəti icmalı (Global Kompetitiveness Report) Azərbaycanı MDB ölkələri arasında birinci yerə çıxarmışdır (bax: cədvəl 3). Bir il ərzində Azərbaycan biznes fəallığının səviyyəsindən başlamış əhalinin sağlamlığı və savadlılığı səviyyəsinə qədər bütün təhlil kateqoriyaları üzrə nəticələri dəyişərək birdən-birə 18 bənd yuxarı qalxmışdır. Qazaxıstan və Latviya (müvafiq surətdə 67-ci və 68-ci yerlər) az fərqlə sonrakı yerləri tuturlar. Ukrayna birdən-birə 10 bənd itirərək 82-ci sətirə düşmüşdür. Rusiyanın reytinqi 51-ci yerdən 63-cü yerə düşmüşdür. Məruzədə deyilir: “Bütün dünyada siyasətçilər iqtisadiyyatın idarə edilməsi sahəsində çətin problemlərlə üzləşir, resessiyanı aradan qaldırmaq məqsədi ilə böhrana qarşı mübarizə üzrə fəal tədbirlər görürlər. Banklar maliyyə sistemində kollapsın dərhal üzə çıxan nəticələrini yumşaltmaq üçün ya maliyyə dəstəyi alır, ya da misli görünməmiş miqyasda milliləşirlər. Bu fövqəladə tədbirlərə maliyyə yardımı paketləri, habelə iqtisadi tənəzzülün aradan qaldırılmasına və iqtisadiyyatın bərpasına yönəlmiş siyasət də əlavə edilmişdir”. Qlobal iqtisadiyyatın sistemli risklərinin zərbəsini Azərbaycan da hiss edir, lakin onların öhdəsindən kifayət qədər uğurla gəlir. 2009-cu ilin iyulunda ölkə banklarının kredit portfelinin həcmi mütləq rekord səviyyəyə - 8,988 milyard dollara çatmışdır.

Azərbaycanda makroiqtisadi sabitlik, dövlət borcunun və büdcə kəsirinin həcminin aşağı olması kimi müsbət amillər qeydə alınmışdır. Büdcə kəsirinin aşağı olması, inkişaf etmiş və keyfiyyətli nəqliyyat infrastrukturu, fəal yol tikintisi, telekommunikasiya xidmətlərinin artması, səhiyyənin və təhsilin keyfiyyəti kimi mühüm rəqabət üstünlükləri qeydə alınmışdır. Azərbaycan korporativ borc probleminin nə demək olduğunu praktiki olaraq bilmir. Siyasi müstəviyə gəldikdə isə, burada Azərbaycanın göstəricilərini vətəndaş nəzarəti və iştirakı mexanizmlərinin inkişafı mərhələsində olan başqa dövlətlərin müvafiq göstəriciləri ilə müqayisə edilə bilər.

2009-cu ilin iyununda Dünya Bankının (DB) Direktorlar Şurası Azərbaycana avtomobil yollarının tikintisi və yenidən qurulması üçün ümumi məbləği 183 milyon dollar olan iki kredit verilməsini təsdiq etmişdir. Maliyyə vəziyyətinin heç də sadə olmadığı dövrdə belə bir addım atılması ölkənin kredit reytinqinin yüksək olmasını təsdiq edir. “Moody’s İnvestors” Beynəlxalq Reytinq Agentliyinin illik məruzəsində Azərbaycan üçün Ba1 səviyyəsi müəyyən edilmişdir. Bu, ən yüksək “qeyri-investisiya” səviyyəsi hesab edilir. Məruzənin müəllifi, “Moody’s İnvestors”un vitse-prezidenti Conatan Şiffer qeyd edir ki, bu gün Azərbaycan üçün ən vacib məsələ makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi və qeyri-enerji sektorunda rəqabət qabiliyyətinin itirilməməsi üçün neft və qaz gəlirlərinin böyük axınını səmərəli şəkildə idarə etməkdir. Conatan Şiffer deyil: “Ölkə iqtisadiyyatı nisbətən kiçikdir və az şaxələndirilmişdir, buna baxmayaraq, ötən 6 ildə ölkənin iqtisadi artımı çox sürətli - təqribən 20 faiz olmuşdur. Bu zaman hökumət iqtisadiyyatın şəxələndirilməsini stimullaşdırmaq üçün büdcə vəsaitlərindən istifadə etmişdir”. “Moody’s İnvestors”un məruzəsinə görə, 2009-2010-cu illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatında artım 3-5 faiz olacaqdır. Dünya miqyaslı maliyyə-iqtisadi böhran fonunda bu, heç də pis göstərici deyildir.

Dmitri Medvedev bu yaxınlarda “Müasir dövlət və qlobal təhlükəsizlik” mövzusunda konfransdakı çıxışında belə bir fikir söyləmişdir: “Dövlətlərin bir-biri haqqında mümkün qədər çox bilməyə və bir-birinin təkcə xarici siyasətini deyil, həm də daxili siyasətini tənqidi şəkildə qiymətləndirməyə haqqı vardır. Əgər bu siyasət beynəlxalq miqyaslı problemlərə gətirib çıxara bilərsə və ya etik normalara, humanizm prinsiplərinə ziddirsə, onlar həmin siyasətin nöqsanlarını da göstərə bilərlər”.

Fikrimizcə, bu, ümumi qiymətləndirmə məkanı yaratmağa çağırışdır. Postsovet məkanındakı strateji qonşular olan ölkələrin uğurları manipulyasiya mövzusu deyil, diqqətlə öyrənilməli mövzu, yeni, səmərəli və demokratik dünya quruculuğunda yarış mövzusu olmalıdır.

İlham Əliyevin müsahibələrindən birində dediyi bu sözləri başqa cür ifadə edərək demək istərdik ki, ölkələrimiz, Azərbaycan və Rusiya hələ də xeyli problemlərlə üzləşir, lakin müsbət meyillər göz qabağındadır. Biz, energetikanın inkişaf və geosiyasət sahələrində sabitləşdirici amil rolu oynamaqla obrazlı desək, öz çəki dərəcələrimizdə regionda və dünyada ciddi mövqelər tutmuşuq. Bu isə ölkələrimizin yaxınlığının, onların tərəqqi və firavanlıq işinə sədaqətinin daha bir təsdiqidir.

Şəkil sözləri

1. Hakimiyyətin əsası, xalqın etimadı.

2. Azad və gənc insanların enerjisi ölkənin uğurlu gələcəyinin rəhnidir.

3. Prezident sözünün sahibidir - ölkə yenidən tikilir.

4. Millətin sağlamlığı modernələşmənin hərəkətverici qüvvəsidir.