Şamaxı, 27 may, Adil Ağayev, AZƏRTAC 

Şamaxının Dəmirçi kəndi ərazisində rayon mərkəzindən 35 kilometr məsafədə, dəniz səviyyəsindən 1800 metr hündürlükdə yerli əhali arasında Gəgəli yaylağı adı ilə tanınan ərazidə son antik-erkən orta əsrlər dövrünə aid nekropol aşkar olunub.

Nekropolun ərazisi təxminən 3 hektara yaxın sahəni əhatə edir

AZƏRTAC xəbər verir ki, AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun arxeoloji ekspedisiyası mayın 7-dən başlayaraq burada tədqiqatlar aparır. Professor Qafar Cəbiyevin rəhbərliyi ilə arxeoloqlar 28 qəbir açıb, onlardan 18-i təmizlənərək öyrənilib. Nekropolun ərazisi təxminən 3 hektara yaxın sahəni əhatə edir. Həmin ərazidə ilkin arxeoloji tapıntılar hələ 2015-ci ildə yol çəkilərkən təsadüfən aşkarlanmışdı.

Dəmirçi kəndi ərazisindəki nekropolda əsaslı tədqiqatlar “MİRAS” Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilir. Tədqiqat zamanı yer səthindən təqribən 50-80 santimetr dərinlikdə 30-dək daş qutu qəbir qeydə alınıb.

Skeletlər üzü əsasən şimal-şərq istiqamətində basdırılıb

Kvadrat formada olan qəbirlərin hamısının divarları çaydaşı və ya əhəngdaşından ibarət olan qaya parçalarından hörülüb, üzəri isə iri sal daşlarla qapanıb. Qəbirlərin üst örtüyü kimi istifadə olunan sal daşların əksəriyyətinin uzunluğu 2 metr, eni 1,5 metr, qalınlığı isə 10-40 santimetrdir. Bu daşların ağırlığı 150-300 kiloqramdan çoxdur. 6-7 nəfərin çətinliklə yerindən tərpətdiyi bu cür ağır və iriölçülü daşların buraya necə gətirilməsi və səliqə ilə qəbirlərin üzərinə yerləşdirilməsi maraq doğurur.

Qəbirlərdə skeletlər sıx və ya zəif bükülü vəziyyətdə olmaqla sol böyrü üstə, üzü əsasən şimal-şərq istiqamətində aşkar olunub.

Gümüş camın içində aşkarlanan parça qalıqları Azərbaycan ərazisində tapılan ən qədim parça nümunəsidir

Professor Qafar Cəbiyev AZƏRTAC-ın müxbirinə müsahibəsində daş qutu qəbirlərdə alban dövrünə aid kifayət qədər zəngin və çeşidli maddi-mədəniyyət nümunələrinin tapıldığını bildirib: “Tapıntılar içərisində keramika məmulatı üstünlük təşkil edir. Bu tapıntılar əsasən təkqulplu ağzı büzməli formada olan su qablarından ibarətdir. Zoomorf lüləkli, bir neçə qulpu olan müxtəlif ölçülü və formalı məişət qabları da çoxluq təşkil edir. Daş qutu qəbirlərdə şüşə və metal nümunələr də aşkarlanıb. Metal əşyalar içərisində dəmir silah və bıçaqlar, eləcə də tunc bəzək əşyalarına daha çox rast gəlinir”.

Tədqiq olunan 10 və 11 saylı qəbirlərdə skeletin başının altında gümüş cam tapılıb. Elmi cəhətdən çox mühüm tapıntılardan birisi isə həmin camların içərisində skeletin başı altında parça qalıqlarının aşkar olunmasıdır. Professorun qənaətinə görə, bu, hələlik Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan ən qədim parça nümunəsidir. 10 saylı qəbirdəki skeletin yanına iri dəmir qılınc və xəncər də qoyulub. Bu tapıntılar həmin qəbrin ən azı sərkərdə və ya toplum içərisində xüsusi nüfuza malik hərbçiyə aid olduğunu ehtimal etməyə əsas verir.

Nekropolun eramızın III-IV əsrlərinə aid olduğu güman edilir. Xatırladaq ki, analoji abidələr Xalqların Böyük köçü dövründə Uzaq Şərqdən tutmuş Şərqi Avropaya qədər türk xalqlarının yaşadığı ərazilərdə geniş yayılıb. Şübhəsiz, Dəmirçi nekropolunda aşkar edilənlər qədim Azərbaycan dövləti olan Albaniyanın tarixini, xüsusilə də dəfn adətlərini, ənənəvi məişət və mədəniyyətinin ayrı-ayrı aspektlərini daha dərindən öyrənmək baxımından mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. 

Dəmirçi nekropolunda arxeoloji tədqiqatlarla yanaşı, ekspedisiya tərəfindən Dəmirçi, Zarat və Zarat-Xeybəri kəndlərinin əhalisinin məişət və mədəniyyəti də tarixi-etnoqrafik aspektdən öyrənilməkdədir. Eləcə də ətraf ərazidə daş qutu qəbirlərdən ibarət daha bir neçə nekropol qeydə alınıb. Dəmirçi nekropolunda qazıntılar və aşkar olunan materialların elmi cəhətdən öyrənilməsi işləri davam etdirilir.

Azərbaycan ərazisində daş qutu qəbirlər hələ tunc dövründən məlumdur

Professor, həmçinin bildirib ki, Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müxtəlif növ qəbir tipləri aşkar olunub. Məsələn, alban dövrünə aid abidələrdə ölülərin küp, təknə, sadə torpaq, katakomba və daş qutu qəbirlərdə dəfn olunduğu müəyyən edilib. Diqqəti cəlb edən məqamlardan birisi də budur ki, daş qutu qəbirlər əsasən dağlıq, dağətəyi və yamac yerlərdə qeydə alınıb. Azərbaycan ərazisində daş qutu qəbirlər professor Cabbar Xəlilov tərəfindən XX əsrin 50-60-cı illərində Xınıslıda (Şamaxı rayonu) geniş miqyasda tədqiq olunub. Maraqlıdır ki, Azərbaycan ərazisində daş qutu qəbirlər hələ tunc dövründən məlumdur.

Ekspedisiya rəhbərliyi hesab edir ki, Dəmirçi nekropolunda və ətraf ərazidə arxeoloji tədqiqatlar daha geniş miqyasda davam etdirilməlidir.

Dəmirçi nekropolunda “Qaranlıq turizmi” konseptinin tətbiq edilməsi təklif olunur

Qeyd edək ki, Bakı, Şabran və Şamaxı şəhərlərini Lahıcla birləşdirən qədim karvan yolunun üzərində yerləşməsini və həmin yolun yenidən qurulması nəticəsində bölgənin turizm regionuna çevrilməsi perspektivini nəzərə alsaq, Dəmirçi nekropolunun konservasiyası məqsədəuyğun olardı.

MİRAS İctimai Birliyinin sədri Fariz Xəlilli Azərbaycanda ilk dəfə olaraq yeraltı abidələrlə tanışlıq - “Qaranlıq turizmi” (Dark tourism) konseptinin Dəmirçi nekropolunda tətbiq olunmasını təklif etdiklərini və bu konsept əsasında abidənin konservasiya, bərpa və təbliğatının aparılmasının dünya turizm mütəxəssisləri və şirkətləri tərəfindən maraqla qarşılanacağına əmin olduğunu söyləyib.