Bakı, 25 may, Tatyana İvanayeva, AZƏRTAC

Milli animasiyanın tarixi Elçin Axundovun adı ilə sıx bağlıdır. Məşhur multiplikatorun “xidmət siyahısında” bir neçə nəslin böyüdüyü onlarla multiplikasiya lenti var. O, rejissor-multiplikator, ssenarist, quruluşçu rəssam, Əməkdar mədəniyyət işçisi və bir çox müxtəlif mükafatların laureatı, beynəlxalq festival və müsabiqələrin münsiflər heyətinin üzvüdür.

1994-cü ildə “Meyvələrin bəhsi”ni lentə alan Elçin Hami Axundov artıq 1995-ci ildə Bakıda keçirilən Azərbaycan filmləri müsabiqə-festivalında “Ən yaxşı animasiya filminə görə” diploma və mükafata layiq görülüb. Cizgi filmi Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunun (Tashkent International Animation Forum) xüsusi mükafatını qazanıb. Onun “Qızıl” filmi “Qızıl minbər” müsəlman filmləri festivalı çərçivəsində nümayiş etdirilib və ekran lentinin bəhs etdiyi mövzu böyük marağa səbəb olub.

Rejissorun “Meyvələrin bəhsi” filminin 30, “Qızıl” ekran əsərinin isə 20 illik yubileyidir. AZƏRTAC-ın müxbiri bu cizgi filmləri və digər mövzular haqqında rejissor Elçin Hami Axundovla söhbətləşib.

-“Meyvələrin bəhsi” və “Qızıl” cizgi filmləri artıq bir neçə onilliyin ekran lentləridir. Sizin onlara şəxsi münasibətiniz necədir?

-Çox yaxşıdır. Mən hərdən öz filmlərimə yenidən qayıdıram. Sanki haradansa zaman maşını peyda olur və mən keçmiş zamanın yüksəkliyindən boylanaraq həmin duyğuları təkrar yaşayıram. Sözsüz ki, o vaxt gözümdən yayınan səhvləri indi diqqətlə baxaraq görə bilirəm. Müəyyən məqamları indi daha yaxşı ayırd etmək olur. Çünki insan böyüyür, müdrikləşir. Təbii ki, olub-keçənlərə keçmiş münasibət də özlüyündə dəyişir. Bu isə prinsip etibarilə, qaçılmazdır. İllər keçdikcə, öz təcrübəmə əsaslanaraq, fərqinə varıram ki, indi mən bunu bir qədər başqa cür edərdim. Ancaq bu fikir mənə elə də təzyiq göstərmir. Həmin vaxtla bağlı düşüncələr də indi əvvəlki kimi həyəcan yaratmır...Mən öz filmlərimi artıq hazır material kimi qəbul edirəm. Onlar öz şəxsi tarixi olan faktiki ekran lentləridir.

-Lakin onların hər birinin əlbəttə ki, “başlanğıc nöqtəsi” var.

-Mən, xüsusilə, “Meyvələrin bəhsi” üzərində işin məhz necə başladığını yaxşı xatırlayıram. Məsələ orasındadır ki, mənim yaradıcılıq yolum daim ssenaristlərlə “qırğın-dava” ilə müşayiət olunub. Bu söhbətin başlanğıcı hələ sovet illərində qoyulub. Ssenarilərin istehsala buraxılması zamanı adətən nepotizm (yerlibazlıq, dostbazlıq – red.) təcrübəsindən istifadə olunurdu, ssenaristlər “bu olmalıdır, vəssalam” faktı ilə üz-üzə qoyulurdu. Üstəlik, belə hallarda yazılanların böyük əksəriyyətinin ssenari materialına yaramadığı tam nəzərə alınmırdı. Ona görə də, mən onları yenidən dəyişdirməli və düzəliş etməli olurdum. “Meyvələrin bəhsi”nin də aqibəti məhz belə oldu.

O vaxt “Azkinovideo” adlı bir qurum var idi, onun direktoru Oqtay Mirqasımov mənə, xüsusi olaraq Heydər Əliyevin Sərəncamına əsasən, Məhəmməd Füzulinin 500 illiyi ilə bağlı konkret ssenarisi olan sifarişi yerinə yetirmək tapşırığı verdi. İnanın ki, mən hər vəchlə bundan imtina etməyə çalışırdım. Həm də imtina səbəbim təkcə artıq təsdiq olunmuş ssenari ilə bağlı deyildi. Mən belə düşünürəm ki, böyük və dahi insanlara aid materiallarla məhdud vaxt və məhdud şərtlər çərçivəsində işləmək - o vaxt bunun üçün ayrılmış vaxt çox az idi - kifayət qədər riskli işdir.

-Nədən bu qədər ehtiyat edirdiniz?

-Füzulinin yaradıcılığına toxuna bilmək yalnız müəyyən səviyyəyə yüksəldikdən sonra mümkün ola bilər. Bəs mən özüm necə, bu səviyyəyə yüksələ bilmişdimmi? Nə gizlədim, buna ciddi şəkildə şübhə edirdim. Həm də şeyx Füzulinin böyük yaradıcılığına olan açıq-aydın vurğunluğumu nəzərə alsaq, onun şəxsiyyətinə olan ehtiramımı sözlərlə ifadə etmək çox çətindir. Burada isə üstəlik, konkret iş görmək tələb olunurdu! Fəqət Oqtay fikrindən heç cür dönmək istəmirdi, sifarişin ciddiliyini və məsuliyyətini vurğulamağa davam edirdi. Ssenarini oxuyanda isə həqiqətən şok keçirdim. Gizlətməyəcəyəm, orada yazılanlar müəllifin əsərdə vurğulamaq istədiyi əsas mənadan qat-qat uzaq idi! Bax, onda mən belə bir şərt qoydum ki, mənim adım yalnız ssenarinin həmmüəllifi, ya da onun üzərində işləyənlərin siyahısında qeyd edildiyi təqdirdə bu işi yerinə yetirməyi öz öhdəmə götürə bilərəm. Həm də söhbət maddiyyatdan getmir, sadəcə olaraq, özümü ilkin ssenarinin müəllifinin gələcəkdə mənə qarşı irəli sürə biləcəyi iddiaları özümdən uzaqlaşdırmaq istəyirdim. Necə deyərlər, sırf uzaq durmaq üçün...

-Amma qətiyyətli addımdır...

-Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, o vaxt hələ Füzuli irsini araşdıran füzulişünasların arasında fəal müzakirələr gedirdi. Onların bəzisi iddia edirdi ki, “Meyvələrin bəhsi” alleqorik əsər kimi hansısa başqa bir müəllifə məxsusdur, digərləri isə bunun əksini deyirdilər. Beləliklə, mən çıxılmaz vəziyyətdə qaldım və dostum Rafael Hüseynovdan mənə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutuna düşməyə kömək etməsini xahiş etdim. Bu institutda Şərq fəlsəfəsinin şeirlərlə ifadə olunan dərin və füsunkar aləminə qərq oldum. Füzulinin əlyazmalarının araşdırılması ilə məşğul olduğum və onların ecazkar ruhuna bələd olmağa çalışdığım əsnada Xurşudbanu Natəvanın da əlyazmalarını və rəsmlərini görmək fürsətim oldu. Bundan əlavə, “Meyvələrin bəhsi”ni necə deyərlər, mənə verilmiş ssenariyə dəyişikliklər edərək və elə ilk kadrlardan yarana biləcək mübahisələrdən necə yayına biləcəyimi düşünərək, az qala hər kadrını ayrıca yığmağa çalışırdım.

-Qınaq obyekti olmamaq üçün?

-Hər iki cəbhədə dayanan füzulişünasların qınağına tuş gəlməmək üçün kiçik bir fənd işlətdim və təhkiyənin özünü diktor mətni olan proloqla sintez etdim. Bu mətndə tamaşaçılara tarixi xülasə təqdim olunurdu, XVI əsrdə ölkənin öz aralarında daxili müharibələrə başları qarışan kiçik xanlıqlara parçalanmasından bəhs edilirdi. Məhz bu dövrdə bizə bu torpağın üç böyük oğlu bəxş edilmişdi: Azərbaycanı birləşdirən və onun dövlət sərhədlərini möhkəmləndirən Şah İsmayıl Xətai, miniatürçü rəssam, dünya təsviri sənətinin klassiki ustad Nizaməddin Sultan Məhəmməd və o vaxt bir şair və mütəfəkkir kimi baş verən hadisələrdən kənarda qala bilməyən Məhəmməd Füzuli. Beləliklə, Füzulinin özü tərəfindən əsərdə ön plana çıxarılan əsas mənanı vurğulamaqla, “Meyvələrin bəhsi”ndə təsvir olunan alleqoriyaya xəfif keçid etmək mümkün oldu.

-Bu ekran əsərinin personajlarını tanımaq elə də çətin deyil.

-Qəhrəmanların xarakterini yaradanda onlara Azərbaycan ərazisində yaşayan qruplara xas olan leksik danışıq xüsusiyyətləri vermək qərarına gəldim. Meyvələrin hərəsi ayrı bir ləhcədə danışırdı, biri Quba, digəri Lənkəran şivəsindən, bir başqası isə Qazax ləhcəsindən tanınırdı...biri “türk şivəsində”, o biri Bakı ləhcəsində danışırdı. Üstəlik, onların hər birinin o dövrdə rəhbər vəzifədə olan və sonradan fəaliyyətləri yalnız mənfi qiymətləndirilən kəslərin prototipini əks etdirmələrinin daha yaxşı olacağına qərar verdim. Bir sözlə, sanki M.Füzulinin alleqoriyasını davam etdirmiş oldum.

-Bununla belə, filmin janrı da birbaşa xalq tətbiqi sənəti ilə assosiasiya olunur...

-Bilirsiniz, cizgi filmi formatından imtina daha çox məcburi addım idi. 1994-cü il idi. Azərbaycan demək olar ki, bütün sahələrdə çətin dövrdən keçirdi. Rəsmin çəkilməsi ilə bağlı çətinliklərlə üzləşəcəyimizi, ixtisaslı mütəxəssislərin olmadığını başa düşdüyümüz üçün, milli quramamıza bənzəyən tətbiqi sənət növünə müraciət etmək qərarına gəldik. Yeri gəlmişkən, “Soyuzmultfilm” öz filmlərində bu yanaşmadan tez-tez istifadə edirdi. Bu gün bizim ixtiyarımızda iş üçün geniş imkanlar yaradan “Flash animation” kompüter proqramı var. 2010-cu ildə çəkdiyim “Tırtılın arzusu” filmi məhz bu proqram vasitəsilə qurama üslubunda yaradılıb. Beləliklə, hətta bugünkü nöqteyi-nəzərdən baxsaq, 1994-cü il üçün “Meyvələrin bəhsi” filmi çox yaxşı alınıb.

-Düz on ildən sonra isə siz “Qızıl” filmini təqdim etdiniz.

-“Qızıl” filmi musiqili təhkiyə kimi nəzərdə tutulmuşdu. Musiqisinin bəstəkarı xalq artisti Mobil Babayev, ifaçısı isə Azərbaycan Televiziya və Radio Dövlət Ansamblının solisti Elxan Əhədzadədir. Yadımdadır, onun üzərində işləyəndə ifaçıdan müəyyən yerlərdə reçitativə (mahnı arasında danışıq - red.) keçməsini xahiş etdim. O, ən yüksək səviyyəli mütəxəssis kimi orijinal musiqini saxlamağa üstünlük verirdi. Mən isə bildirdim ki, bir rejissor kimi, materialın müasir səslənməsi üçün bəstəkarın təklif etdiyi formatı rədd etməyi təklif edirəm. Tam musiqili cizgi filmi animasiyamızda elə də çox rast gəlinən format deyil. Sadəcə hekayə xəttinin özü, standart dialoqdan imtina etməyimin sırf süjetdə gördüyüm mənanın dərinliyini üzə çıxaracağından xəbər verirdi.

-Ssenarini yenidən dəyişdiniz?

-Əvvəlcə ssenaridə müəllif tərəfindən bir hekayə nəzərdə tuturdu. Ancaq sinopsisdə bir rejissor kimi, tamamilə fərqli bir hekayənin nəqlinə gözəl fürsət yarana biləcəyini gördüm. Bu təhkiyə xalqımıza daha yaxın idi. On illərdir yaşadığımız hadisələrə daha yaxın idi. Onlar heç vaxt yaddaşımızdan silinməyəcək hadisələrdir. Eyni zamanda, onlar cəmiyyətin özünün, sosial empatiyanın müəyyən bir hissəsini əks etdirirdi. Onun iki tərəfində də toqquşma baş verəndə, insanın özü də yenidən doğulmuş olur. Təhkiyə janrı mənə qaçqınlarımızın başına gələnlərə dair sübutları ehtiva edən sənədli materiallara müraciət etmək imkanı yaratdı. Bəli, qorxunc materiallara... Doğrudur, animasiyanın ilk növbədə uşaq auditoriyasına yönəldiyi ilə bağlı mənə irad tuta bilərdilər. Lakin bu sənət növü həmişə özündə tərbiyəvi xarakter ehtiva edir! Buna görə də animasiya Vətən tarixini əks etdirən yaddaşa arxalanır. Fəxr edirəm ki, Bədii şurada “Qızıl” filmində olduqca vacib bir mövzunun qaldırıldığı xüsusi qeyd edildi. Çünki torpağa olan sevginin təməli uşaq yaşlarından qoyulur, animasiya da məhz bu müqəddəs amala xidmət edir.