Bakı, 18 aprel, AZƏRTAC

Hər bir xalqın tarixən qarşıya qoyduğu dövlətçilik ideallarına qovuşması, strateji milli hədəflərə doğru inamla irəliləməsi hansısa ekstremal şəraitdə önə çıxan, mütərəqqi siyasi baxışları ilə insanları ətrafında birləşdirməyi bacaran siyasi xadimlərin yüksək idarəçilik keyfiyyətləri sayəsində mümkün olub. Anadan olmasının 100 illiyi təkcə Azərbaycanda deyil, digər ölkələrdə də silsilə anım tədbirləri ilə qeyd edilən Ümummilli Lider Heydər Əliyev XX əsrdə xalqımızın dünya tarixinə və siyasi səhnəsinə bəxş etdiyi böyük şəxsiyyətlərdəndir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2022-ci il 29 sentyabr tarixli “Azərbaycan Respublikasında 2023-cü ilin “Heydər Əliyev İli” elan edilməsi haqqında” Sərəncamında Ulu Öndərin xalq və dövlət qarşısındakı xidmətləri xüsusi vurğulanır: “Azərbaycan xalqı yeni əsrə və yeni minilliyə məhz Heydər Əliyev zəkasının işığında qədəm qoymuşdur. Davamlı yüksəliş yolunda inamla irəliləyən müasir Azərbaycan Heydər Əliyevin həyat amalının təntənəsidir”.

AZƏRTAC xəbər verir ki, bu fikirlər Siyəzən Rayon Məhkəməsinin sədri Bəylər Ələkbərovun “Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycanda vətəndaş mənafeyinə xidmət edən məhkəmə-hüquq islahatlarının müəllifidir” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. Məqaləni təqdim edirik.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin şəxsiyyət kimi böyüklüyü, gücü və qüdrəti onun ideyalarının təkcə milli inkişaf təmayüllərini deyil, ümumən cəmiyyətdə hər bir fərdin maraq və mənafelərini özündə ehtiva etməsi ilə şərtlənir. Ümummilli Lider siyasi fəaliyyətinin hər iki mühüm mərhələsində dövlətçilik sütunlarının möhkəm iqtisadi, siyasi, hüquqi və mənəvi təməllər üzərində qurulmasına, cəmiyyətin milli hədəflər ətrafında birləşməsinə çalışmaqla yanaşı, insan və şəxsiyyət amilinin sosial-hüquqi statusunu da daim uca tutub. Ədaləti, haqqı və qanunun aliliyini üstün tutan kamil şəxsiyyət olan Heydər Əliyev yaxşı bilirdi ki, hər bir dövlətin, cəmiyyətin dayanıqlı, sağlam bazis üzərində inkişafı insan və vətəndaş hüquq-azadlıqlarına etibarlı təminat mexanizmlərinin formalaşdırılmasından keçir.

Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycana 1969-1982-ci illəri əhatə edən birinci rəhbərliyi dövründə keçmiş ittifaqın formalaşdırdığı ideoloji-siyasi, hüquqi baryerləri əzmlə aşaraq, vətəndaş hüquqlarının yüksək səviyyədə qorunmasına çalışır, insanları narahat edən neqativ hallara qarşı əzmkar mübarizə aparırdı. Həmin illərdə korrupsiya, dövlət əmlakının mənimsənilməsi və digər hüquqazidd hallara qarşı barışmaz mübarizə aparan Ümummilli Lider Heydər Əliyev vətənpərvər düşüncəli ziyalıları – yaradıcı fəaliyyətləri ilə milli özünüdərkin inkişafına təkan verən ictimai xadimləri, elm və ədəbiyyat adamlarını, tarixçiləri, dövlət məmurlarını keçmiş ittifaqın təzyiqlərindən, repressiv addımlarından qorumağı bacarmışdı.

Respublika rəhbəri hüquq sistemində müstəsna yeri olan Ədliyyə Nazirliyinin 1970-ci ildə yenidən təsis edilməsi, daxili işlər və prokurorluq orqanlarında genişmiqyaslı islahatların aparılması ilə paralel şəkildə hüquq təhsilinin inkişafını da diqqət mərkəzində saxlayırdı. Ozamankı Azərbaycan Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsinin kasıb və imtiyazsız təbəqənin övladları üçün əlçatmaz olmasından narahatlıq keçirən Heydər Əliyev bu sahədə şəffaf mexanizmin tətbiqini nəzərdə tutan sərəncam imzalamış, hüquqşünas kadr hazırlığı işini nəzarətinə götürmüşdü.

Ulu Öndər Heydər Əliyev sonralar – müstəqil Azərbaycana rəhbərliyi dövründə bu qərarı ilə bağlı deyirdi: “Mən vəzifədə olan şəxslərin, xüsusən hüquq-mühafizə orqanlarında - milisdə, prokurorluqda və sairə - çalışan şəxslərin uşaqlarının bu fakültələrə qəbul olunmasını qadağan etdim. Bu, cəmiyyətdə çox böyük əhval-ruhiyyə yaratdı. İndi mən prokurorluqda, polisdə çalışan bəzi işçilərlə görüşürəm. Onlar deyirlər ki, “Bilirsiniz, biz o vaxt Sizin sayənizdə hüquq fakültəsinə daxil ola bildik. Yoxsa bu fakültəyə girə bilməzdik, çünki biz kənddən gəlmişdik, kasıb adam idik, nə rüşvət verməyə pulumuz, nə də himayədarlıq etməyə adamımız var idi”.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin 1981-ci ildə “Literaturnaya qazeta”da dərc olunmuş “Qoy, ədalət zəfər çalsın!” sərlövhəli müsahibəsi isə bütövlükdə keçmiş ittifaqda böyük səs-küyə səbəb olmuş, ozamankı rejimin qüsur və nöqsanlarını, insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsindəki boşluqları, vəziyyətdən çıxış yollarını göstərmişdi. Ümummilli Lider Heydər Əliyev bu gün də yeni dövrün çağırışlarına cavab verən mütərəqqi məhkəmə-hüquq hüquq islahatlarının bünövrəsini qoyan, ölkədə hüquqi dövlət ideyasının praktik şəkildə gerçəkləşdirilməsi üçün siyasi iradə nümayiş etdirən böyük strateq kimi ehtiramla xatırlanır. Ulu Öndərin bu sahədə ilk mühüm addımlarından olan “Cinayətkarlığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi, qanunçuluğun və hüquq qaydasının möhkəmləndirilməsi haqqında” 1994-cü il 9 avqust tarixli Fərmanı ölkədə qanunçuluğun və hüquq qaydasının möhkəmləndirilməsinə, cinayətkarlığın bütün forma və təzahürlərinə, rüşvətxorluq və korrupsiya kimi neqativ hallara qarşı səmərəli mübarizənin təşkilinə, hüquq-mühafizə orqanlarının uzunmüddətli dövr üçün fəaliyyət istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsinə imkan yaradıb.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk milli Konstitusiyasının hazırlanması məqsədilə xüsusi komissiyanın yaradılması, bu prosesdə görkəmli hüquqşünasların və ictimaiyyət nümayəndələrinin iştirakının təmini və nəhayət, 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbulu Ümummilli Liderin milli dövlətçilik qarşısında böyük tarixi xidmətlərindən biri kimi qeyd olunmalıdır. Siyasi, iqtisadi və hüquqi sistemin, dövlət idarəetməsinin modernləşməsi prosesində yeni mərhələnin əsasını qoyan ilk milli Konstitusiyamızın müddəalarının üçdəbirinin insan hüquq və azadlıqları ilə bağlı olması onun demokratikliyini, beynəlxalq konvensiyalara cavab verdiyini bir daha təsdiqləyir.

Əsas Qanun hakimiyyət bölgüsü prinsipi ilə yanaşı, məhkəmə hakimiyyətinin fundamental əsaslarını da özündə ehtiva edir. Konstitusiyanın 60-cı maddəsi hər kəsin hüquq və azadlıqlarına inzibati və məhkəmə təminatı verir. Əsas Qanunun VII fəslində isə hakimiyyət bölgüsü prinsipinin mühüm şərtlərindən biri kimi məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi birmənalı təsbit edilib. Konstitusiyanın 125-ci maddəsinin (Məhkəmə hakimiyyətinin həyata keçirilməsi) birinci bəndinə əsasən, Azərbaycan Respublikasında məhkəmə hakimiyyətini ədalət mühakiməsi yolu ilə yalnız məhkəmələr həyata keçirirlər. Qeyd olunan fəsildə hakimliyə aid tələblər; hakimlərin müstəqilliyi; toxunulmazlığı; ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsinin əsas prinsip və şərtləri; məhkəmə qərarları və onların icrası; habelə, üçpilləli məhkəmə instansiyası ilə əlaqədar ümdə prinsiplər əksini tapıb.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbulu ilə ölkədə məhkəmə hakimiyyətinin fəaliyyətinin yeni ictimai-iqtisadi formasiyanın tələblərinə uyğun müasirləşdirilməsi, habelə mütərəqqi dünya təcrübəsinə əsaslanan modeldə formalaşdırılması prosesinə başlanılıb. Ulu Öndər Heydər Əliyevin 1996-cı il 21 fevral tarixli Sərəncamı ilə yaradılmış Hüquq İslahat Komissiyasının hazırladığı “Konstitusiya məhkəməsi haqqında”, “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” və digər qanunlar ölkədə məhkəmə-hüquq islahatları sahəsində ilk mühüm addımlar olmaqla, müstəqil məhkəmə sisteminin yaradılmasına imkan yaradıb.

Konstitusiyaya, habelə 1998-ci il qəbul edilmiş “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanuna uyğun olaraq respublikada birinci instansiya, apellyasiya və kassasiya instansiyalı üçpilləli məhkəmə sisteminin yaradılması insan hüquq və azadlıqlarının etibarlı müdafiə mexanizmlərinin formalaşdırılmasına imkan yaradıb. Üçpilləli məhkəmə sistemi işlərə birinci məhkəmə instansiya qaydasında baxılması, bundan sonra hüquqa və fakta görə apellyasiya qaydasında yoxlanılması və nəhayət, çıxarılan qərarlara hüquqa görə kassasiya qaydasında yenidən baxılması, eyni zamanda, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının məhkəmələrdə müdafiəsi, məhkəmə qərarlarından şikayət vermək hüququnun təminatı baxımından əhəmiyyətli olub. Məhkəmə hakimiyyəti üzərində keçmiş ittifaq dövründən qalmış nəzarət mexanizmlərinin aradan qaldırılması, həbs və insan hüquqlarını məhdudlaşdıran digər prosessual məcburiyyət tədbirlərinin seçilməsi səlahiyyətinin məhkəmələrə verilməsi, istintaqa məhkəmə nəzarətinin təmini, eləcə də təhqiqat, istintaq və prokurorluq orqanlarının qanunsuz hərəkətlərindən məhkəməyə şikayət hüququnun müəyyən edilməsi də fundamental yeniliklər sırasında qeyd olunmalıdır.

Həmin dövrdə aparılan məhkəmə-hüquq islahatları, eyni zamanda, peşəkarlığı, yüksək hüquqi bilik və təcrübəsi ilə yeni dövrün tələblərinə cavab verən peşəkar hakim korpusunun formalaşdırılmasını təmin edib. Ulu Öndər Heydər Əliyevin 2000-ci il 17 yanvar tarixli “Azərbaycan Respublikasında hakim vəzifəsinə namizədlərin seçilməsi qaydalarının təkmilləşdirilməsi haqqında” Fərmanı bu sahədə şəffaflığın təmini məqsədinə xidmət edib. Fərman əsasında görülmüş tədbirlər nəticəsində 2000-ci ildə dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə olaraq hakimlər şəffaf prosedurlar əsasında – test üsulu ilə seçilib, hakim korpusunun 60 faizi təzələnib.

Ümummilli Liderin qanunvericilik təşəbbüsü əsasında 2002-ci il 24 avqust tarixində keçirilmiş ümumxalq səsverməsi yolu ilə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına edilmiş əlavə və dəyişikliklərin bir qisminin məhkəmə hakimiyyəti ilə bağlı olmasını da xüsusi vurğulamaq lazımdır. Konstitusiyanın Apellyasiya Məhkəməsinin səlahiyyətlərini, hakimlərin seçilməsi qaydasını müəyyən edən maddələrinin yeni redaksiyada verilməsi, prokurorluğun məhkəmə prosesində iştirakının cinayət məhkəmə icraatı ilə məhdudlaşdırılması, Ali Məhkəmənin ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələrin işinə nəzarət funksiyasının ləğvi, ona yalnız kassasiya instansiyası statusunun verilməsi də əhəmiyyətli yeniliklərdən olub.

Bu islahatları 2003-cü ildən yeni dövrün tələblərinə uyğun davam etdirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev məhkəmə orqanlarının cəmiyyətdəki nüfuzunun və layiqli yerinin təmin edilməsinə çalışır. Ötən 20 ildə “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun əsaslı şəkildə yenilənməsi, “Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında” yeni qanunun və digər mühüm sənədlərin qəbulu keyfiyyətcə yeni mərhələdə məhkəmə hakimiyyətinin özünüidarə imkanlarını genişləndirib.

2005-ci ilin fevralından fəaliyyətə başlayan Məhkəmə-Hüquq Şurasının reallaşdırdığı kompleks tədbirlər də məhz bu mərama xidmət edərək, məhkəmələrin fəaliyyətinin davamlı olaraq müasirləşdirilməsinə imkan yaradıb. Şuranın səmərəli fəaliyyəti ötən dövrdə hakim korpusunun yenilənməsi və sağlamlaşdırılması, məhkəmə icraatına hər hansı məhdudiyyət və müdaxiləyə yol verilməməsi, hakimlərin təhlükəsizliyinin təmini, sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi və digər istiqamətlərdə tədbirlərin uğurla reallaşdırılmasına yönəlib.

Ümumiyyətlə, son 20 ildə ölkəmizin məhkəmə-hüquq sistemində aparılan islahatlar miqyası, mütərəqqiliyi və səmərəli nəticələri ilə inqilabi xarakter kəsb edib. Dövlətimizin başçısı İlham Əliyevin 2006-cı il 19 yanvar və 2010-cu il 15 iyul tarixli fərmanları əsasında yaradılmış ixtisaslaşmış və regional məhkəmələr vətəndaşların, eləcə də regionlarda yaşayan əhalinin hüquqi mənafelərinin müdafiəsi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsinə xidmət edib. Bundan əlavə, bölgələrdə yaşayan insanların məhkəmələrə müraciət imkanlarının yaxşılaşdırılması məqsədilə 2006-cı ildə Apellyasiya və İqtisad məhkəmələrinin əvəzinə 6 regional Apellyasiya, habelə 3 yerli İqtisad məhkəməsi təşkil edilib. Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin əvəzində bölgələrdə yeni regional ağır cinayət məhkəmələri yaradılıb, onların ümumi sayı 5-ə çatdırılıb, o cümlədən hərbi məhkəmə sistemi təkmilləşdirilib. 2011-ci ildən 7 bölgədə yeni inzibati məhkəmələrin fəaliyyətə başlaması isə dövlət orqanları tərəfindən insan hüquqlarının pozulması hallarının qarşısının alınması məqsədinə xidmət edib.

Son 20 ildə respublika üzrə hakim ştatlarının sayı iki dəfədən çox artırılaraq 800-ə çatdırılıb, məhkəmə aparatı işçilərinin sayı 75 faiz artırılıb, hakimlər üçün köməkçi ştatı ayrılıb, məhkəmə orqanlarının infrastrukturunun yaxşılaşdırılması istiqamətində mühüm tədbirlər həyata keçirilib. “Elektron məhkəmə” informasiya sistemi, habelə mübahisələrin məhkəməyə qədərki həlli mexanizmi – mediasiya institutu yaradılıb, cəza siyasətinin humanistləşdirilməsi tədbirləri diqqət mərkəzində olub.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2019-cu il 3 aprel tarixli “Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” Fərmanı isə mütərəqqi islahatların davamına təminat yaradaraq məhkəmə sistemində kompleks tədbirlərin reallaşdırılmasına hüquqi zəmin yaradıb. Fərmanda nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrası çərçivəsində hakimlərin sayı 200 ştat vahidi artırılıb, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı mübahisələrə daha dərin hüquqi bilik və təcrübəsi olan hakimlər tərəfindən baxılması məqsədilə ölkə yeni regional kommersiya və inzibati məhkəmələrin yaradılması təmin edilib, habelə digər bir sıra zəruri tədbirlər reallaşdırılıb.

Müasir dövrdə məhkəmə-hüquq islahatları insan hüquq və azadlıqlarının təmini baxımından davamlı proses kimi dəyərləndirilir, zamanın aktual çağırışlarına uyğun olaraq yenilənir, ictimai gözlənti və tələbləri özündə ehtiva edir. Əminlikdə deyə bilərik ki, Ulu Öndərin əsasını qoyduğu məhkəmə-hüquq islahatlarını müasir dövrün tələblərinə uyğun davam etdirən, yeni çalarlarla zənginləşdirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev insan amilini və vətəndaş mənafeyini daim uca tutur. Dünyanın müasir inkişaf trendlərinə adekvat olaraq reallaşdırılan məhkəmə-hüquq islahatları Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunun möhkəmlənməsini də təmin edir.