Tokio, 3 mart, AZƏRTAC

Tədqiqatlar və innovasiyaları dəstəkləmək üçün dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait Yaponiyanın çoxsaylı nazirlikləri və müəssisələri arasında bölünür. Həmin vəsait əsasən İqtisadiyyat, Ticarət və Sənaye Nazirliyi, Təhsil, Mədəniyyət, İdman, Elm və Texnologiyalar Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı, Meşəçilik və Balıqçılıq Nazirliyi, Səhiyyə, Əmək və Sosial Təminat Nazirliyi tərəfindən yönləndirilir.

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbirinin Yaponiyada elmi tədqiqatların maliyyələşdirilmə mexanizmləri ilə bağlı araşdırmalarına görə, büdcə vəsaiti hesabına elmi tədqiqatlara və innovasiyalara institusional dəstək isə dövlət elmi-tədqiqat institutları və universitetlər tərəfindən göstərilir. Özəl sektorda da belə bir yanaşma mövcuddur. Bu aspektdən Yaponiyada elmi tədqiqatlara maliyyə dəstəyi sistemi digər inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə kəskin fərqlənir.

Dövlət və özəl elmi təşkilatlarda fundamental və tətbiqi tədqiqatlara, təcrübi-konstruktor araşdırmalarına yardımlar fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Ali təhsil müəssisələrində fundamental tədqiqatlara vəsaitin 55 faizi, tətbiqi tədqiqatlara 36 faizi, təcrübi-konstruktor araşdırmalarına isə 9 faizi sərf edilir. Dövlət elm təşkilatlarında isə fundamental tədqiqatlara 23 faiz, tətbiqi tədqiqatlara 33 faiz, təcrübi-konstruktor araşdırmalarına 44 faiz vəsait yönəldilir. Özəl təşkilatlara gəlincə, fundamental tədqiqatlara ayrılan vəsaitin 7 faizi, tətbiqi tədqiqatlara 19 faizi, təcrübi-konstruktor araşdırmalarına isə 74 faizi sərf olunur. Bu bölgü uzun illərdən bəri davam etməkdədir.

Yaponiyada tətbiqi tədqiqatlar aparıcı yer tutsa da son illər fundamental və tətbiqi sahələr üzrə tədqiqatlar arasında sərhəd, demək olar, aradan qalxıb. Bu özünü, xüsusən informasiya və kommunikasiya sistemləri, mikroelektronika, bio və nanotexnologilyalar sahələrində daha qabarıq göstərir. Nəticədə ölkədə özəl sənaye sahəsində elmi-tədqiqat müəssisələrinin sayı 1976-cı ildəki 196-dan, 1996-cı ildə 487-dək artıb. Bununla yanaşı, son iyirmi ildə həmin təşkilatların sayı bir qədər azalaraq 425-ə enib.

Hökumət elmi tədqiqatla məşğul olan yeni nəslin say və keyfiyyət baxımından inkişafına xüsusi diqqət göstərir. Maraqlıdır ki, 1949-cu ildən başlayaraq yapon alimlər 25 Nobel mükafatına layiq görülüblər, onlardan 8-i bu mükafatı 2010-2016-cı illərdə alıb. Müxtəlif təşkilatlarda elmi tədqiqat və innovasiyalarla məşğul olanların sayı 1980-ci ildəki 64 mindən 2015-ci ildə 1 milyon 189 min nəfərə çatıb.

Əhalinin sürətlə azalması problemini yaşayan Yaponiya işçi qüvvəsi bazarında spesifik çətinliklərə baxmayaraq, əcnəbi alimləri və yüksəkixtisaslı mütəxəssisləri ölkəyə dəvət etməyə başlayıb. Digər tərəfdən, Yaponiya korporasiyaları ABŞ-da və Avropa ölkələrində tədqiqat mərkəzlərinin yaradılmasına xüsusi diqqət yetirirlər. Bu elmi tədqiqat layihələrində yerli mütəxəssislər fəal iştirak edirlər. Həmin tədqiqatların nəticələri bu korporasiyaların məhsulu hesab edilir.

Xarici universitetlərlə əməkdaşlıq çərçivəsində ayrılmış xüsusi vəsait hesabına tədqiqatların aparılması üçün yeni kafedralar yaradılır. Məsələn, ABŞ-ın Massaçusets Texnoloji Universitetində Yaponiyanın sifarişi ilə hər il 4 milyon dollar həcmində elmi tədqiqat işləri aparılır. Həmin universitetdə bu məqsədlə 12 kafedra fəaliyyət göstərir.

Buna baxmayaraq, Yaponiya qlobal elmi inteqrasiyada digər ölkələrə nisbətən geri qalır. Məsələn, 2008-ci ildən sonra Yaponiyadakı əcnəbi şirkətlərin innovativ məhsulları cəmi 3 faiz təşkil edir ki, bu da ABŞ (12 faiz) və Avropa İttifaqındakı (16 faiz) göstərici ilə müqayisədə çox aşağıdır. Yaponiya iqtisadiyyatın elmi-texniki sektorunda əcnəbi şirkətlərin sayına görə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının üzvü olan ölkələr arasında sonuncu yeri tutur. Buna uyğun olaraq Yaponiyada elmi tədqiqatlar və innovasiyalara yönəldilən xarici investisiyalar da çox yüksək deyil.

Yaponiyada elmi tədqiqatlara və innovasiyalara dövlət büdcəsinin vəsaitini sərf edən əsas müəssisələr Təhsil, Mədəniyyət, İdman, Elm və Texnologiyalar Nazirliyinin tabeliyində olan Yaponiya Elmin İnkişafı Cəmiyyəti (Japan Society for the Promotion of Science, JSPS) və Yaponiya Elm və Texnika Agentliyidir.

Qeyd etdiyimiz kimi, Yaponiyada elmi tədqiqatların əsas maliyyə mənbələrindən biri qrant layihələrin dəstəklənməsidir. Qrant əsasında maliyyələşməni Yaponiya Elmin İnkişafı Cəmiyyəti (JSPS) həyata keçirir. Bu cəmiyyət 1932-ci ildə qeyri-kommersiya fondu kimi təsis edilib. 1967-ci ildə Təhsil, Mədəniyyət, İdman, Elm və Texnologiyalar Nazirliyinin nəzdində kvazi-hökumət statusu alıb və bu da onun fəaliyyət dairəsini genişləndirməyə şərait yaradıb. 2003-cü ildə isə JSPS müstəqil administrativ müəssisə kimi yenidən qurulub. Onun fəaliyyətinin əsas istiqaməti elmin inkişafına dəstək verməkdir. Bu məqsədlə riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya, tibb, kənd təsərrüfatı, sosial və humanitar elmlər daxil olmaqla, nəzəri və tətbiqi elmlər üzrə milli və beynəlxalq proqramların hazırlanmasını və həyata keçirilməsini təmin edir.

JSPS-nin əsas vəzifələrinə gənc alimlərin dəstəklənməsi, beynəlxalq elmi əməkdaşlığa yardım, elm cəmiyyəti ilə sənaye sahələri arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsi, elmi tədqiqatlar və innovasiyalar barədə informasiyanın toplanması və yayılması işləri daxildir.

Cəmiyyətin fəaliyyətinə JSPS-nin prezidentinin, iki icraçı direktorun və iki baş direktorun daxil olduğu Məsləhət Şurası rəhbərlik edir. İdarəetmə strukturu beynəlxalq proqramlar departamenti, insan ehtiyatlarının inkişafı proqramı və administrasiyadan ibarətdir. Cəmiyyətin tərkibinə Elmi Sistemlər üzrə Tədqiqat Mərkəzi, Qlobal Elmlər üzrə İnformasiya Mərkəzi, həmçinin ABŞ-da (Vaşinqton və San-Fransiskoda), Almaniyada, Böyük Britaniyada, İsveçdə, Fransada, Tailandda, Çində, Misirdə və Keniyada yerləşən xarici bürolar daxildir.

JSPS-nin əsas maliyyə vəsaiti Yaponiya hökumətinin hər il ayırdığı subsidiyalar hesabına formalaşır, illik büdcəsi təqribən 3 milyard ABŞ dolları civarındadır. Bu vəsaitin əsas hissəsi (təqribən altıda beşi) elmi tədqiqatların dəstəklənməsinin müxtəlif istiqamətlərinə sərf olunur. Buraya Əcnəbi Tədqiqatçıların Dəstəklənməsi Fondu, Uzunmüddətli Qrant Dəstəyi Fondu, xüsusi proqramlar, Əcnəbi Gənc Tədqiqatçıların Dəstəklənməsi Fondu, elmi tədqiqatların dəstəklənməsi üçün qrantlar və hökumət subsidiyaları daxildir.

Yaponiya Elmin İnkişafı Cəmiyyəti fərdi və kollektiv tədqiqatlar üçün maliyyə yardımının aşağıda qeyd olunan növlərini təklif edir:

1. Yeni başlayan tədqiqatlar üçün qrantlar (icra müddəti - 2 il, illik vəsait - 1,5 milyon yen).

2. JSPS-nin üzvləri üçün qrantlar (icra müddəti - 3 il, illik vəsait - 1,5 milyon yen) .

3. Yaşı 39-dək olan gənc tədqiqatçılar üçün qrantlar (icra müddəti – 2-4 il, hər bir layihə üçün 5 milyondan 30 milyon yenədək vəsait).

4. Perspektivli araşdırma tədqiqatları üçün ilkin mərhələ qrantı (icra müddəti 1-3 il, hər bir layihə üçün 5 milyon yen).

5. Yaradıcı tədqiqatlar üçün qrant (icra müddəti - 3-5 il, fərdi layihə üçün 5 milyon yen, tədqiqat layihəsi üçün 5 milyon yendən 20 milyon yenədək vəsait).

6. Yaradıcı tədqiqatların kommersiya üçün faydalı olan növləri üzrə qrant (icra müddəti - 5 il, hər layihə üçün 50 milyondan 200 milyon yenədək vəsait).

7. Xüsusi stimullaşdırma ilə dünya miqyaslı tədqiqatlar üçün qrant (icra müddəti 3-5 il, hər layihə üçün 500 milyon yen) və s.

JSPS beynəlxalq elmi tədqiqatlar üçün qrant əsaslı beynəlxalq proqramlar da həyata keçirir. Buraya əcnəbi alimlərin Yaponiyaya səfərləri, onlara elmi dərəcələrin verilməsi, beynəlxalq elmi layihələr və elmi konfransların təşkili, xarici ali təhsil və elmi müəssisələr ilə ikitərəfli əməkdaşlıq proqramları, tədqiqat mərkəzləri arasında əməkdaşlıq və s. daxildir. Həmin proqramlarda Yaponiya ilə diplomatik münasibətləri olan bütün ölkələrin alimləri iştirak edə bilərlər.

İndi də fərdi tədqiqatçılar üçün qrantların verilməsi mexanizmlərinə nəzər salaq.

Yeni məzun olmuş xarici tədqiqatçılar üçün təqaüd proqramı gənc və istedadlı əcnəbi alimlərə Yaponiya universitetlərində və digər institutlarda aparıcı tədqiqat qrupları ilə birgə çalışmaq imkanı yaradır. Yaponiyaya məxsus tədqiqat təşkilatı vasitəsilə müraciət edən alim humanitar, sosial elmlər, təbiət elmləri, o cümlədən texniki və tibb elmlərinin istənilən sahəsində tədqiqat apara bilər. Xarici təşkilat vasitəsilə müraciət etdikdə isə, tədqiqatın həcmi bu təşkilatın xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir.

Qrant almaq üçün ərizə ilə müraciət edən əcnəbi şəxs qrantın başlanması zamanı elmlər namizədinə ekvivalent olan elmi dərəcəyə malik olmalıdır. O, yapon alimi ilə birgə tədqiqat planlarını əvvəlcədən razılaşdırmalıdır. Qrant müraciətləri yerli alim tərəfindən hazırlanır və JSPS-ə təqdim edilir.

Təhsil, Mədəniyyət, İdman, Elm və Texnologiyalar Nazirliyinin tabeliyində olan universitetlərin, tədqiqat institutlarının və elmi-tədqiqat korporasiyalarının yapon alimlərinin də bu qrantı almaq hüququ var. Digər təşkilatlar yalnız JSPS ilə razılaşdıqdan sonra belə müraciət göndərə bilər.

Yaponiyada uzunmüddətli tədqiqat təqaüdü proqramı bu ölkənin universitetlərində və elmi tədqiqat təşkilatlarında yapon alimləri ilə birgə araşdırmalar aparmaq üçün xarici alimlərin səfərlərinin təşkilini nəzərdə tutur. Professorlar (dosentlər) və universitet müəllimləri bu proqramda iştirak etmək hüququna malikdirlər.

Qısamüddətli tədqiqat təqaüdü proqramı isə tanınmış alimlərin müzakirələrə, seminarlara, mühazirə kurslarına və digər tədbirlərə qatılması üçün səfərlərini təşkil edir. Proqramda iştirak etmək hüququ yüksəkixtisaslı alimlərə, universitet professorlarına, müəllimlərə və əhəmiyyətli peşə təcrübəsi olan digər şəxslərə verilir. Təcrübə müddəti 14 gündən 60 günə qədərdir.

Elmi tədqiqatların qrant şəklində maliyyələşdirilməsi təşəbbüs layihəsinin elan edilən və gözlənilən nəticələrindən asılıdır.

Vüqar Ağayev

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri

Tokio