Bakı, 12 mart, Tatyana İvanayeva, AZƏRTAC

Çox az adam etiraz edər ki, birincisi, dirijorluq, əslində, bir nəfərin gördüyü işdir. Baxmayaraq ki, bu peşənin sahiblərini onlarla ifaçı–musiqiçi və yüzlərlə müşahidəçi–tamaşaçı əhatə edir. Bəzən yaxınlıqda başqaları olduqda belə, özlərini çox tənha hiss edirlər və çətin problemləri həll etmək yalnız özlərindən asılıdır. İkincisi, bu vəzifələr çətin və gözlənilməzdir. Bununla belə, hazırlaşan, məşq edən və çıxış edən dirijorlar irəliyə doğru getməyə davam edirlər. Yəni güman etmək olar ki, peşəyə xas olan streslər qısamüddətli olur və adətən onların musiqidə ömürləri də kifayət qədər uzundur. Üçüncüsü, dirijoru diqqətlə müşahidə edərək, nəticə öz-özlüyündə meydana çıxır; hər hansı bir tamaşanın məqsədi son not deyil. Məqsəd son notun bitdiyi andır...

Azərbaycanın Əməkdar artisti, Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının baş dirijoru və musiqi rəhbəri, Kunminq Beynəlxalq Filarmoniya Orkestrinin (Çin) dəvət olunmuş baş dirijoru, Prezident mükafatı laureatı, beynəlxalq müsabiqələr laureatı Əyyub Quliyev AZƏRTAC-la söhbətində dirijorluq sənəti və dialoqun əhəmiyyəti barədə danışır.

-Kənardan baxanda, tərpənmədən “əllərinizlə ötürmələr etmək” qədər sadə bir şey yoxdur. Gennadi Rojdestvenski deyirdi ki, dirijorluq peşəsinə ciddi yanaşsanız, bu, ən çətin peşələrdən biridir. Amma hər şeyi etinasız edirsinizsə, bu, ən sadə peşələrdən biridir. Bəs dirijorluq peşəsi nədir?

-Əlbəttə, peşə inanılmaz dərəcədə çətindir. Vaxtilə Rimski-Korsakov demişdi ki, bu, çox qaranlıq məsələdir. Bu da bir növ həyəcan və ya intriqa yaratmaq, kimisə çaşdırmaq və ya insanların diqqətini bu peşəyə cəlb etmək üçün deyildi. Bəstəkarların bu peşəyə xüsusi münasibəti olub. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, hətta böyük bəstəkarlar da həmişə özlərini geniş miqyasda, istəsəniz, geniş və “hər şeyə qadir” şəkildə yaradılan əsərdəki nəticə ilə ifadə edə bilmirdi. Onların yalnız bir neçəsi buna müvəffəq oldu və ona görə də dirijorluq sənəti onlar bu bəstəkarlar üçün qaranlıq bir məsələ idi. Axı bu, əl texnikası vasitəsilə orkestrlə ideal ünsiyyətə nail olmaq vasitəsidir. Temp, ritm, ifadələr, xarakter, obrazlılıq, emosional dərinlik, əhvali-ruhiyyə, bəzi detallar və elementlərin sinerjisinin əllər vasitəsilə, habelə musiqiçi kimi şəxsi ruh halının ötürülməsi... Bu, yalnız kiçik bir siyahıdır, dirijorluq sənətinin konsepsiya və imkanlarının bir hissəsidir. Onların hər biri son dərəcə fərdidir, çünki hər bir dirijorun fərdi olaraq təyin olunan məxsusi prioritetləri var. Bəziləri üçün ritmik sabitlik və tempo-ritmik sabitlik, musiqinin eyni dərəcədə aydın dinamik inkişafı onun təsvirinin emosional və bir növ sensor ötürülməsindən daha vacibdir. Məncə, yaxşı dirijor həmişə düzgün tarazlığı tapandır ki, bu da bizim peşəmizi çətinləşdirir. Nəinki öz peşəsinə, həm də gördüklərinə çox ciddi yanaşan əsl peşəkar dirijorları xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Çünki bunu çox ciddi qəbul etsəniz, sadəcə olaraq “qazaraq bir şey çıxarmaq” olar. Burada işinizdə tələbkar olmalısınız! Yəni tamaşaya hazırlaşın, bəstəkarla səmimi olun, onun yazdıqlarını mümkün qədər üzə çıxarın, materialı mənimsəyin, məşqlərə hazır olun və ifa etdiyiniz əsərin dərinliyini, mənasını açın. Əsl mahiyyət və əslində dirijor üçün əsas tələb bundan ibarətdir. Mən inkar edə bilmərəm ki, bəzi nüanslara göz yumanlar var, bəziləri uğur qazanır, bəziləri isə yox... Amma orkestr çox yaxşı olanda, dirijor nədənsə konkret detalları vurğulamağı unudur və onda hər halda musiqiçilər əsəri düzgün ifa edəcəklər. Axı orkestr hər şeyi anlayır, hiss edir. Üstəlik, musiqiçilər hər şeyi anında hiss edirlər...

— Dirijorluq peşəsi elə peşələrdən biridir ki, onun məqsədi öz adında ifadə olunub, yəni idarə etmək və yönləndirmək mesajını (diriger) ehtiva edir. Rəhbərlik etməyi. Bu, məsuliyyət deməkdir. Eyni zamanda, bu yaradıcı bir peşədir. Bəs orkestrə rəhbərlik etmək üçün dirijor hansı keyfiyyətlərə malik olmalıdır?

— Münxen Saray Operasında birinci valtorn ifaçısı olan dahi bəstəkar Rixard Ştrausun atası deyirdi ki, dirijor orkestrin çuxurunda peyda olan və ya səhnə podiumunda dayanan kimi ifaçılar artıq bilirdilər ki, onların qarşısındakı həqiqi və ya qeyri-real dirijordur. O, artıq şəxsi emosional vəziyyətini özü ilə “gətirib”. Dirijorun görünüşü və davranış tərzi onun “işin içində olması” səviyyəsinin göstəricisidir. Söhbət süni şəkildə yaradılmış dirijor obrazından getmir. Burada aktual olan onun diqqətini cəmləməsi, musiqiyə münasibəti, musiqiçilərlə “söhbət” tərzidir... İkincisi, ümumiyyətlə, ayrıca mövzudur... Orkestrin hər bir üzvü ilə düzgün ünsiyyət vasitələri tapmaq, onlara hörmətlə yanaşmaq...Eyni zamanda, onları ovsunlamaq və cəlb etmək... Yuri Temirkanovun dediyi kimi, “...və nağıllarla da, maraqlı fikirlərlə də...” Dirijor son nəticədə müxtəlif yaşlarda olan musiqiçilərlə məşğul olur. Axı onların çoxunun ən mürəkkəb əsərləri ifa etmiş görkəmli dirijorlarla işləmək təcrübəsi var. Bunlar bizim inandıra biləcəyimiz təcrübəli musiqiçilərdir... Ən düzgün tərif budur - inandırmaq! Çılğınlığa yol vermədən. Birincisi, ümumi işə marağın şəxsi nümunəsi ilə, ikincisi, məşqlər zamanı necə işləməyi bilməklə. Çünki o, bizim üçün ən əsas “mətbəx”dir. Bunu edə bilməyən hər kəs tamhüquqlu dirijor deyil! Musiqi materialını çatdırmaq üçün yaxşı əlləriniz, texnologiyanız və ifadəli vasitələriniz olsa da, eyni zamanda, onlarla işləmək, danışmaq, səhvlər tapmaq və ya düşüncələrinizi düzgün çatdırmaq bacarığı da olmalıdır. Həm də təkcə səhvlərlə deyil... Bəzən çox qısa müddətdə sadəcə izahat üçün düzgün sözləri tapmaq lazımdır, eyni zamanda, qarşınızda kifayət qədər savadlı, ağıllı, peşəkar və çox intellektli insanların oturduğunu unutmadan. Onun təfsirində və musiqi əsərinin mənasını çatdırmaq üsulunda hər şey o qədər inandırıcı səviyyədə ideal olmalıdır ki, orkestrlər üçün maraqlı alınsın. Gördüyünüz kimi, dirijor həqiqətən də sevməli, çox ciddi və gördüyü işlərə, özünə, ifa etdiyi əsərə, bəstəkara qarşı tələbkar olmalıdır... Deməli, düzgün ünsiyyət vasitələrini tapmaq və istifadə etmək dirijorda orkestrə rəhbərlik etmək bacarığının əsasını yaradır.

-Dirijor öz əməyinə qiymət verilməsini gözləyirmi, yaxud onun üçün mühüm olan ayrıca götürülmüş əsərdə öz fiqurudur?

- Məncə, dirijorların “torpaq üçün gübrə”yə çevrilməli olan, yaradıcılıq prosesinin inkişafı üçün zəmin yarada bilən, çox ciddi tumurcuqlar və dirijorla orkestr arasında münasibətlərin inkişafı üçün möhkəm zəmin yarada bilən ambisiyaları var. Bu halda, ən əsası, heç vaxt sui-istifadə edilməməsi lazım olan bu ambisiyalar dirijora kömək edir və istiqamət verir. Əgər o, məqsədyönlülüyünə kifayət qədər arxayındırsa, əlbəttə ki, əməyinə qiymət verilməsini gözləyir. Düşünməyin ki, konsertdən sonra o, artıq baş vermiş konsertə və ya tamaşaya ictimaiyyətin reaksiyasını təhlil etməyə davam etmir. Özü də təkcə dirijor yox... Yaradıcı insanlara tamaşaçıların etdikləri vurğuları önə çıxaracaq üçüncü tərəfin obyektiv rəyi lazımdır. Guya işin səviyyəsini yüksəltmək üçün yalnız tənqidi şərhləri eşitmək istəyini dilə gətirənlərə inanmayın. Belə olmur! Musiqiçilər daha da inkişafa təkan verən stimul axtarırlar. Əsas odur ki, qiymətləndirmələr səriştəli və heç bir alt mətn olmadan əsaslandırılsın...

-Dirijor deyəndə, göz önünə onun çubuğu gəlir. Şəxsən siz necə dirijorluq etməyə üstünlük verirsiniz, çubuqla, yoxsa əlləriniz ilə? Və sizin üçün partitura ilə dirijorluq etmək, yoxsa onu əzbərdən bilmək rahatdır?

— Maraqlı sualdır... Hər dirijorun öz üstünlükləri var. Bəzi insanlar çubuqla idarə etməyi xoşlayır, bəziləri isə yox. Bəzi insanlar üçün uzun çubuqlar daha rahatdır, bəziləri üçün isə yox. Kimsə diş çöpündən də istifadə edə bilər... Bu, əngəl deyil... Düşünmürəm ki, kimsə öz şəxsiyyətini vurğulamaq üçün seçim xüsusiyyətlərinə əl atsın... Daha doğrusu, bu, bir növ daxili ehtiyacdır... Bəlkə də səhv edirəm. Mən orkestri çubuqla idarə etməyə üstünlük verirəm. Baxmayaraq, elə vaxtlar olur ki, mən özüm də musiqiyə fərqli məzmun, bəlkə də daha təbii və natural yanaşma həvəsi hiss edirəm. Nəhayət, sonra çubuğu kənara qoyub daha yumşaq hərəkət çalışaraq yalnız əllərimdən “istifadə etməyə” başlayıram. Rəssam kimi, amma fırçasız, hərçənd belə bir şeyi təsəvvür etmək mümkün deyil. Amma mən belə bir fırçanı təsəvvür etməyə və ifa olunan musiqi əsərini ona lirik rəng, dərin dolğunluq və xüsusi məzmun verərək “yazmağa” çalışıram. Xüsusən, orkestr buna hazır olduqda və bunu etməyə icazə verəndə. Çünki çubuq dirijorun əlinin uzadılmasıdır. Üstəlik, bu, instrumental qruplar arasında ideal qarşılıqlı anlaşmanı saxlamaq üçün bir fürsətdir ki, giriş və ifa aydınlığı olsun və ifaçılar bir-birini başa düşsün. Bu, xüsusilə dirijor və orkestr arasındakı qarşılıqlı anlaşmada təqdim olunan dirijor tapşırığının böyük təfərrüatında özünü büruzə verir.

-Dirijorun zahiri görkəmi tamaşaçının nəzərində dəyişməz bir nümunədir. Sizi məxsusi frenç fərqləndirir. Niyə məhz bu cür fason? Hər şeylə maraqlanan tamaşaçı özü üçün fikirləşir – dirijor qol düymələrindən istifadə edirmi? Şübhəsiz ki, bu, üsluba uyğundur, amma nə dərəcədə rahatdır?

- Dirijorun zahiri görünüşü, əlbəttə ki, qavrayışa təsirini göstərir, tamaşaçılara kömək edir və ya maneə törədir, bilmirəm, bunu demək rahatdırmı, amma səhnədə baş verənləri adekvat şərh etməyə də əngəl olur. Şübhəsiz ki, dirijorun görünüşü konsertə gələn insanların beynində müəyyən təəssürat yaradır, sanki səhnəyə çıxan kimi onu gözdən keçirirlər. Və onun görünüşü dirijor obrazı dediyimiz təsəvvürün ayrılmaz hissəsinə çevrilir. Yeri gəlmişkən, yaddaşlarda “cavab verən” odur, sadəcə nə geyindiyinə istinad etmədən, onu bu və ya digər adla adlandırmaq lazımdır. Palto, smokin, füzyon - bu görüntü istər-istəməz tamaşaçının daxili nəzəri qarşısında yenidən yaradılır. Dirijorun isə bu cəhətə diqqət yetirməsi lazımdır. Ancaq müasir dünyada çox şey dəyişir. İstər orkestrlə dirijor arasında ünsiyyət və əlaqələrin inkişaf sistemində, istərsə də onun zahiri görünüşünə qoyulan tələblərdə. Əgər əvvəllər frak hamı üçün məcburi idisə və atribut kimi bu gün də mövcuddursa, bu məsələdə doqmatizm artıq aradan qaldırılıb. Bir səbəb görsəm və ya ehtiyac duysam, özüm də frak geyinəcəyəm. Xüsusilə də vacib və təntənəli konsertlərə gəlincə, bu, mənim üçün məcburidir. Amma indiki zamanda onun qarderobunda olmayanlar da var. Hətta smokin də həmişə dəbdə olmur. Qalstuk isə nadirdir... İndiki vaxtda sadə qalstuk taxmaq çox dəbdədir. Bu diqqətin xüsusi olduğunu düşünmürəm. Fikrimcə, hər şeyi fərqli etmək üçün ümumi qlobal ehtiyac var... Əks halda, yüksək sənətə qəsdən mənsubiyyətinizi düzəldərək, özünüzü demokratik şəkildə təqdim edin. Yadımdadır, kilsədə Motsartın “Rekviyem”ini ifa edən dirijorun tünd göy rəngli qalstuk taxdığının şahidi olmuşam. Mən nadir hallarda özümü daha rahat hiss etdiyim sevimli “nehru” üslubunu görürəm. Ancaq bu, təkcə onun nəzərdə tutulması demək deyil! Mən ictimaiyyətin qarşısına çıxdığım üslubu dəyişirəm. Yoxsa maraqsız olur, hər gün eyni üslub...

-Hər bir maestronun məxsusi musiqi ritmi var. Elə olur ki, növbəti konsertə tam bir ay hazırlaşırsan. Amma elə dirijorlar da var ki, onların aylıq qrafiki müxtəlif ölkələrdə otuzdan çox konsertdən ibarətdir. Sizin musiqidə həyat ritminiz necə qurulub?

- Tamamilə fərqlidir. Düzdür, dünyaşöhrətli və çox axtarılan dirijorlar var ki, onların qrafiki həddən artıq sıxdır. Təsəvvür edə bilmirəm, məsələn, ayda otuz konsert vermək necə mümkündür... Bəli, hətta iyirmi! Bu, nəzərdə tutulan məşqi olan hər kəs üçün ayrıca proqramdır. Və belə bir cədvəllə həmin konsertlər nə vaxt və necə keçirilir? Yeri gəlmişkən, mən özümü çılğın keyfiyyətə nail olmaq üçün həftələrlə məşq etməyə hazır olan bir növ işdən başını qaldırmayan dirijor hesab etmirəm. Üstəlik, biz hamımız mükəmməllik tərəfdarıyıq və özümüzün can atdığımız idealımız var. Aydın məsələdir ki, orkestrin ifa etməyi, proqramı dəyişməyi bacardığını görsəm, o zaman variantlar hesablanır. Bu yaxınlarda Çində qastrol səfəri çərçivəsində on beş gün ərzində orkestrlə on üç konsert verdik. Yük çox ağırdır! Özüm haqqında danışarkən qeyd edirəm ki, fiziki və psixi vəziyyətim, yaş imkanlarım musiqi həyatının gərgin ritmində işləməyə imkan verənə qədər müəyyən şərtlərə uyğunlaşıram. Bu, mənə bəzən kifayət qədər mürəkkəb tapşırıqları yerinə yetirmək imkanı verir. Söyləmək istəyirəm ki, xüsusən də son vaxtlar demək olar ki, boş vaxtım qalmayıb: praktiki olaraq, hər gün məşqlər, tamaşalar, qastrol səfərləri olur. Düzdür, ikincisi o demək deyil ki, mənim teatra və ya konsert səhnəsinə gündəlik çıxışım var, amma məşqlər daimi iş deməkdir. Diqqət etdim ki, hətta gəldiyim gün də harada olmağımdan asılı olmayaraq başqa bir layihəyə cəlb oluna bilərəm. Amma çalışıram ki, əsas diqqətimi işlədiyim, ikinci ailəm olan Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrına ayırım. Mən onun komandasını çox sevirəm və mümkün qədər qeyri-təvazökarlıq olmadan etiraf edirəm ki, bəzən öz boş vaxtımdan da imtina edirəm. 2009-cu ildən həm opera, həm simfoniya, həm də xor dirijorluğundan dərs dediyim Bakı Musiqi Akademiyasının kollektivinə xüsusi sevgi və hörmətimi qeyd etməyə bilmərəm. Aydındır ki, eyni zamanda, ailəmi də diqqətdən kənarda qoymuram, bu da prioritetdir. Musiqi və ailə, deyərdim ki, bunlar mənim iki qanadımdır. Amma müəyyən şərtlər daxilində teatrda məşq etmək, yaradıcılıq prosesini səmərəli və məhsuldar keçirmək naminə istirahət saatlarını qurban verə bilərəm. Bilirsiniz, mən şadam ki, qrafikim mənə “Qızıl antilop” nağılındakı acgöz raca olmamağa imkan verir, “istədiyim” vaxt “kifayətdir” deyə bilirəm. Üzərimə götürdüyüm yükün öhdəsindən gələ bilirəm və ilkin şərtlər yarananda, müxtəlif istiqamətlərdə vəziyyəti idarə etmək üçün “taktika”nı dəyişməyə çalışıram. Allaha şükürlər olsun ki, indiyə qədər heç bir nöqsan olmayıb...