MƏDƏNİYYƏT
MİLLƏT UĞRUNDA ÖMRÜNÜ SƏRF EDƏNLƏR UNUDULMUR
Bakı, 13 aprel (AZƏRTAC). Sənət və siyasət bahadırı Nəriman Nərimanovla maarifpərvər xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tarixi dostluğu barədə çox fikirlər söylənib. Doğrudur, bu iki parlaq şəxsiyyət arasındakı böyük ülfət sovet illəri dönəmində bolşevik inqilab rəhbərinin müsbət obrazını formalaşdırmaq və kapitalist-burjua simasını nüfuzdan salmaq üçün dönə-dönə təhrif olunmuşdur.
1906-cı ildə müsəlman müəllimlərinin I qurultayında Nəriman Nərimanov Azərbaycanda maarifin ağır vəziyyətinə və müəllimlərin acınacaqlı, dözülməz halına görə çar üsul-idarəsini ittiham edərək islahatlar keçirməyi hökumətdən tələb etmək təklifini irəli sürürdü. Maarifpərvər xeyriyyəçi Tağıyev də qurultayda iştirak edirdi. Hacı Nərimanova təklif edir ki, çar hökumətindən “tələb edirik” yox, “rica edirik” müraciəti yazılsa, daha düzgün olar. “Əgər tələb edirik” yazsaq, çar hökuməti inqilab ruhundan təşvişə düşər və bunun da bizim maarifimizə bir faydası olmaz, ziyanı dəyər. Tələb xitabı hökumət yanında millətimizə ayıb gətirər”. Novorossiysk Tibb Universitetində Tağıyevin sərmayəsi hesabına ali təhsil alan Nərimanov bəlkə də gəncliyin, yaxud inqilab əhval-ruhiyyəsinin təsirindən Hacıya sərt cavab qaytarır. Əslində Tağıyev Nərimanovu istedadlı bir dramaturq, millətini sevən və onun tərəqqisinə böyük səylər edən ictimai bir xadim kimi çox sevirdi.
Görkəmli ictimai-siyasi və dövlət xadimi, yazıçı, publisist, həkim Nəriman Nəcəf oğlu Nərimanov 1894-cü ildə Bakıda ilk xalq qiraətxanası təşkil etmiş, Rusiya, bir sıra Şərq ölkələri ilə mütərəqqi əlaqələr yaratmışdır. 1895-ci ildə yazdığı “Nadanlıq” pyesi Bakı teatrı səhnəsində tamaşaya qoyulmuş, tamaşadan əldə olunan gəlir isə qiraətxananın inkişafına yönəldilmişdir. Bu dövrdə Nərimanov ictimai-siyasi problemlərə toxunduğu “Şamdan bəy”(1895), “Bahadır və Sona”(1896-1908), “Nadir şah” (1899) kimi ədəbi əsərlər, sosial-mədəni məsələlərə dair publisistik məqalələr yazmış, Azərbaycan və rus dilini öyrənənlər üçün dərsliklər tərtib etmişdir. Nərimanovun ədəbi-publisistik fəaliyyəti siyasi maarifçi məzmun daşımış, ictimai problemləri diqqətdə saxlamaqla, cəmiyyəti ətalətdən qurtarmaq, geridə qalmış müsəlmanların düşüncə tərzini zamanın tələblərinə uyğunlaşdırmaq məqsədinə xidmət etmişdir.
Dövrünün nüfuzlu şəxsiyyəti olan millət atasını, millətinin savadlanması, istedadlı gənclərin təhsil alması üçün sərmayəsini əsirgəməyən böyük mesenat H.Z.Tağıyevlə N.Nərimanov arasındakı böyük yaş fərqi, siyasi əqidə və sosial durumun fərqli olmasına baxmayaraq, hər ikisini bir amal birləşdirirdi: millətin maariflənməsi, xalqın savadlanması və irəli getməsi, Azərbaycanın inkişafı və tərəqqisi. Hələ XIX əsrin sonlarından öz dərrakəsi, zəhməti və Allahın izni ilə milyonlara sahib olmuş, elm və təhsili dəstəklədiyinə görə beynəlxalq mesenat titulu qazanmış Tağıyev onlarca gəncin Avropada təhsil almasında himayəçi olmuşdu. Azərbaycanda cümhuriyyət qurulanda bəlkə də H.Z.Tağıyev qədər qəlbən sevinən olmamışdı. Təsadüfi deyildi ki, cümhuriyyət dövründə 100 nəfər gəncin xaricdə təhsil almasının da xərcini böyük mesenat öz üzərinə götürmüş, bir çox ibtidai və sənət məktəblərini, Bakıda ilk Qızlar Seminariyasını açdırmış, 24 adda qəzet və jurnala himayədarlıq etmişdir. H.Tağıyev N.Nərimanova həmişə böyük qayğı göstərmişdi. Tağıyev bilirdi ki, Nərimanov özündən kiçik 11 bacı-qardaşının və onların uşaqlarının möhlətini çəkir, bu böyük külfətin gün-güzəranı onun öhdəsindədir. Odur ki, yazıçı, dramaturq, publisist Nərimanovun ali təhsilli həkim olmaq istəyi Tağıyevi çox sevindirmişdi. Üç il əvvəl Nərimanovun “Nadir şah” faciəsinin çap olunmasına yardım etmiş Tağıyev 1902-ci ildə gələcək doktor Nərimanın təhsili üçün 2280 manat (205 qızıl onluq) ayırmışdı. Xatırladaq ki, bu məbləğ o dövr üçün çox böyük pul idi. Hərçənd Nərimanovun qürurundan irəli gələn təkidə görə, aralarında olan yazılı razılaşma ilə o, bu məbləği həkim işləyəndə qaytarmağı vəd etmişdi və 1924-cü ildə sonuncu borcunu (25manat) Hacıya qaytarmışdı. N.Nərimanov ömrü boyu Tağıyevin yaxşılığını unutmamışdır. Elə bu faktın özü də onun necə ləyaqətli şəxsiyyət olduğunu bir daha təsdiq edir.
Taleyin çox sərt dönəmlərində, bolşevik-daşnak rejimi neft milyonçusunun var-dövlətini qamarlayanda onu güllələnməkdən və ya sürgündən, ailəsinin didərgin salınmasından da Nərimanovun şəxsi himayəsi xilas etmişdir. Hacı 1924-cü ildə Nərimanovun köməyi ilə əlindən alınmamış Mərdəkandakı bağ evində öz əcəli ilə 101 yaşında dünyasını dəyişmişdir.
Nəriman Nərimanov dövrünün bir çox ziyalıları kimi qadınların təhsili, mədəniyyəti, elmi məsələsinə ürək yanğısı ilə yanaşırdı. Nəriman Nərimanov “H.Z.Tağıyevin məişətə və cəmiyyətə xidmətləri” adlı monoqrafiyasında yazırdı: “Məgər övrətin xoşbəxtliyi yemək-içməkdə, zər-ziba içində olmaqdadır?... Qızlarımız təhsilli, tərbiyəli, mərifətli olsaydılar, oğlanlarımız bəhər hal ağla gəlməyən işləri etməzdilər, çünki əqilli övrət pis kişini həmişə yaman yoldan saxlar...Cənab Hacının açdığı məktəbdə qızlarımız dörd il dərs oxuyacaqlar. Buradakı yetim qızlar Hacının xərcinə tərbiyə alacaqlar. Bu məktəbi Hacı çox böyük pula (300 min qızıl onluğa) xərc edibdir... 1896-cı ildə Hacı əlindəki 20 milyona dəyən zavodu beş milyon yarıma satıb bez fabrikası açdı. Cənab Hacının bu hərəkəti puldan-dövlətdən gözləri doymayanları təəccübə gətirdi. Asan dövlət qazananlar, dövləti ilə kor olanlar Hacının əməlinə gülürlər. Həqiqət bir fikir etməli: zavodda yüz adamın çörək tapmağı fabrikada min adamın çörək tapmağına bərabərdirmi? Qafqazda bezin qiyməti birə on ucuzlanmağı vətənə azmı xidmətdir... Yaxud 1896-cı ildə Peterburqda qeyrətli müsəlmanlar cəmiyyəti-xeyriyyənin binasını qoyublar. Peterburq din qardaşlarımızın müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyə açmaqdan məqsudları elm-təhsil edən müsəlmanlara və qeyri şəhərlərdə məktəbxanalar, qiraətxanalar və azarxanalar açmağa kömək etməkdir. Burda da qeyrətli, himmətli Hacı cəmaətə böyük xidmət göstəribdir: 11 min manat Peterburq müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyəsinə bəxşiş edibdir. Bunun əvəzində onlar hörmətli Hacını ömürlük üzv seçib təşəkkür ediblər. Qeyrətli Hacı bunlara bəs etməyib türk və fars ədəbiyyatına xidmətlər göstəribdir, millətə nəf gətirən kitabları öz xərcinə çap etdiribdir”.
Xalqın savadlanması yolunda gənclərin təhsilindən tutmuş əhalinin maarifləndirilməsinədək H.Z.Tağıyevin gördüyü böyük işləri birər-birər sadalayıb yüksək dəyərləndirən N.Nərimanov dərgilərin bu yöndə əhəmiyyətini xüsusi qeyd edirdi. “Bu zati-möhtərəmin qeyrəti insanı həqiqətdə heyran edir! Təəccüb budur ki, 18 il bundan müqəddəm Badkubədə Hacıdan dövlətli və mədəniyyətli şəxslər olubsa da və hal-hazırda varsa da, ancaq teatrın əvvəlinci binasını qoyan hörmətli Hacı olubdur,”-deyə, Nərimanov mədəniyyət sahəsində də xeyriyyəçi kimi Hacının birinci olduğunu deyirdi. 1872-ci ildən Bakı Dumasının qlasnısı olan Hacının maarif və mədəniyyət sahəsindən başqa iqtisadiyyata, siyasətə verdiyi töhfələrlə həm şəhərə, həm də camaata olan köməyini böyük məhəbbətlə qələmə alırdı. N.Nərimanov monaqrafiyasında H.Z.Tağıyevi möhtəşəm bir şəxsiyyət kimi səciyyələndirir, hətta onun ciddi iş rejimini bütün incə məqamları ilə diqqətə çəkir. “Cənab Hacı hazırda 77 sinnində varsa da, ancaq çox diribaş görünür. Özü orta boy, tökmə şəxsdir. Hər bir əzası dürüst üzündən əqlü-kəmalı məlum olunur. Səhər saat 10-dan 2-dək qeyrətli Hacı kontorunda olub və arada məişət işlərinə diqqət edir. Hər gün rus mirzəsi rus lisanında məşhur qəzetləri oxuyur və arada sual-cavab olur. Sonra müsəlman mirzəsi İranda, Osmanlıda, Hindistanda və Misirdə çıxan türk, fars və ərəb qəzetlərini oxuyur. Hacı çox diqqət ilə qulaq asıb öz təsəvvürünü söyləyir. Hacı politika, yəni siyasi məsələlərə artıq diqqət edir: hörmətli Hacının bu sinnində qüvveyi hafizəsinin itiliyinə məəttəl qalmalıdır. Gündə on qəzetəyə qədər oxuyur, sabahı hamısından xəbər verməyə hazırdır: hansı əhvalat hansı qəzetdə olmağını səhvsiz söylər. Mədəniyyətli şəxslər Hacının elmlərdən və tarixdən xəbərdar olmağına təəccüb edirlər. Xasiyyəti çox mülayim, özündən kiçiklərə həmişə hörmət edən, haqq sözdən qaçmayan, günahkarın təqsirindən keçən, öz səhvini gizlətməyən, qeybətdən ictinab edən, ürəyi saf hissli bir zatdır. Hörmətli Hacı teatrı nəhayətdə sevir, hər axşam öz lojasında əyləşib artistlərin oyunlarına çox diqqətlə baxır”.
Hələ Odessada Novorossiysk Tibb Universitetinin tələbəsi ikən Baxçasaraya (Krım) gedərək orada öz əsərlərindən ibarət teatr tamaşaları vermiş N.Nərimanov böyük türk ictimai-siyasi və maarif xadimi İsmayıl bəy Qaspralı ilə olan görüşü haqqında xoş təəssüratlarını da Tağıyevə məktub şəklində göndərmiş və 1914-cü ildə “Bəsirət” qəzetində dərc etdirmişdir. Millətin həyatına dair mühüm məsələlərdə doğru yol göstərənləri “kahramanlar” adlandıran Nərimanov həmin məqalədə və məktubda xüsusi olaraq qeyd edirdi ki, “millət uğrunda bütün ömrünü sərf edən şəxsi millət unutmamalıdır”.
Sonrakı illərdə inqilab əhval-ruhiyyəsi ilə bolşevik təşkilatlarına üzv olan daha sonra isə rəhbərlik edən N.Nərimanov qızıl ordunun Azərbaycanı istilasından sonra da xalqımızın maarifləndirilməsi sahəsində mübarizəsini davam etdirmişdir. Sosializm ideyalarına səmimi qəlbdən inanan N.Nərimanov sonralar Bakıda sovet hakimiyyətinin yeritdiyi siyasəti və bu siyasətin törətdiyi fəsadları rəsmi şəkildə ifşa edirdi. 1920-ci il mayın 16-da Rusiyadan Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin rəhbəri kimi geri dönən Nərimanov təntənə ilə qarşılansa da, onun gəlişi ərəfəsində Q.Orconikidze və S.Kirovun V.Leninə teleqram göndərərək “bütün Qafqaz və daha geniş ərazi üçün səlahiyyət” istəmiş bu “millətçi”yə səlahiyyət verməməyi tövsiyə etmişdilər. Bundan sonra, onun daşnak-bolşevik birləşmələrinin törətdiyi haqsızlıqlara, qətl və qarətlərə qarşı mübarizəsinə “milli təmayülçülük”-“Nərimanovçuluq” damğası vuruldu. Alovlu vətənpərvər 1925-ci il martın 19-da öz partiya cəbhədaşları tərəfindən çox müəmmalı şəkildə aradan götürüldü.
Nərimanov öz xalqını ürəkdən sevmiş, onun müstəqilliyi və tərəqqisi üçün daim mübarizə aparmışdır. Bir zamanlar H.Z.Tağıyevə İsmayıl bəy Qaspralı haqqında yazdığı fikirləri elə əslində Nəriman Nərimanovun özünə şamil edilə bilər. Öz milləti uğrunda canından keçmiş Nəriman Nərimanovun parlaq xatirəsi xalqımız tərəfindən daim anılacaqdır.
######