Xınalıq, 28 sentyabr, L.Muradzadə, foto-T.Babayev, AZƏRTAC

Azərbaycanın əsrarəngiz təbiəti olan rayonlarından biri – Quba ərazisində yerləşən Xınalıq kəndi qədim Albaniyadakı xınalıqlıların varislərinin yaşadığı gözəl bir məkandır. Əsrlər boyu onların həyat tərzi dəyişməyib. Bu yaşayış məskəni Böyük Qafqaz dağları silsiləsinin şimal tərəfindəki çökəklikdə, dəniz səviyyəsindən 2300 metr yüksəklikdə yerləşir. Burada dağların qarlı zirvəsindəki mənzərəli peyzaj heyranedicidir, kəndin təmiz havası isə baş gicəlləndirir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin bu il sentyabrın 4-də imzaladığı Sərəncamla Dövlət Turizm Agentliyinin nəzdində “Xınalıq və Köç yolu” Dövlət Tarix-Mədəniyyət və Etnoqrafiya Qoruğu yaradılıb. Bir neçə gün əvvəl isə UNESCO Ümumdünya İrs Komitəsinin 45-ci sessiyasında qoruğun ərazisini əhatə edən Xınalıq kəndinin mədəni landşaftı və “Köç yolu” marşrutu UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilib.

AZƏRTAC-ın müxbiri Azərbaycan Dövlət Turizm Agentliyi tərəfindən təşkil olunmuş mediatur çərçivəsində unikal və qədim Xınalıq kəndi ilə yaxından tanış olub.

Kəndin adının mənşəyi ilə bağlı bir neçə versiya var. Rəvayətə görə, kəndin adı burada yerləşən xına rəngli dağlardan və ya xına rəngi ilə eyni olan parlaq narıncı rəngli bir bitkinin adından yarana bilərdi. Bəzi versiyalara görə, Xınalıq adı ilə XI əsrə aid Albaniyanın Xeno (Xena, Xeni) şəhərinin adı arasında əlaqə var. Hazırda bu şəhərin qalıqları Rusiya Federasiyasının ərazisində - Dağıstanla Azərbaycan sərhədində yerləşir.

Xınalıq coğrafi adına ilk dəfə tarixçi Mahmud Əl Xınaluqinin “XIV-XV əsrlərdə Dağıstan və Şirvanda hadisələr” əlyazmasında rast gəlinir. Xınaluqi - Mahmudun götürdüyü təxəllüsdür. Yeri gəlmişkən, əlyazma Xınalıq adının yer aldığı ilk yazılı mənbədir.

İnsanların yüksək dağlarda məskunlaşması haqqında ilk məlumatlar eramızdan əvvəl IV minilliyin sonu - III minilliyin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu məlumatlar 2010-2012-ci illərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əldə edilib.

  Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutunun əməkdaşı İdris Əliyev deyir: “Bir çoxlarında belə bir fikir var ki, xınalıqlılar ancaq maldarlıq və əkinçiliklə məşğul olublar. Amma tədqiqat zamanı biz Xınalığa gedən yolda II minilliyə aid kurqan və Kür-Araz mədəniyyətinə aid olan böyük “Zangar-Xınalıq” yaşayış məskəni aşkar etdik. Qeyd edim ki, belə yüksəklikdə çoxqatlı abidələrə çox nadir hallarda rast gəlinir. Kür-Araz mədəniyyəti sivilizasiyanın ilkin mərhələlərindən biridir və məlum olduğu kimi Naxçıvandan İraqa və İrana yayılıb.

Biz burada orta Tunc dövrünə - eramızdan əvvəl IV minilliyə aid qəbirlər də aşkar etdik. Belə ərazilərdə arxeoloji qazıntılar aparmaq asan deyil, çünki yer dağlıq və qayalıqdır. Amma buna baxmayaraq, işimizi davam etdiririk”.

Onun sözlərinə görə, ilk Tunc dövrünə aid aşkar edilmiş tapıntılar kəndin Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacında yerləşən digər yaşayış məntəqələri ilə sıx əlaqədə olduğunu göstərir.

“Xınalıq ərazisindən tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri Qafqaz Albaniyasının digər yaşayış məntəqələrində dəfn mərasimlərində istifadə olunan əşyalara bənzəyir. Burada kəndin yaranma tarixi ilə bağlı erkən və orta Tunc dövrünə aid maddi-mədəniyyət abidələri də aşkar edilib. Nümunə olaraq, bu dövrə aid tapılmış sikkələr, zinət əşyaları, sancaqları göstərmək olar. Qeyd edim ki, bu sancaqlar Azərbaycanın başqa heç bir yerində yoxdur, ölkədən kənarda isə Rusiya Federasiyasının Dağıstan ərazisində tapılıb. Bundan başqa, bu ərazidə Bizans və Sasani imperiyalarına aid artefaktlar aşkar edilib və bu, kəndin ərazisinin vaxtilə Bizans, ərəb və xəzərlərin qarşıdurma məkanı olduğunu deməyə əsas verir”, - deyə alim qeyd edir.

Xınalıqda tarixi-mədəni irsin qorunub saxlanması istiqamətində təmir-bərpa işləri aparılır

“Bu il Quba rayonunun Xınalıq kəndində 20 evdə təmir-bərpa işləri aparılır. Hava şəraiti imkan versə, bu evlərin təmir-bərpa işləri vaxtında, ilin sonuna kimi başa çatdırılacaq. Ümumilikdə, 2021-ci ildən 2024-cü ilə qədər - dörd il ərzində Xınalıqda 60 ev təmir və bərpa olunacaq. 2021-ci ildə 16 ev, 2022-ci ildə isə 11 ev sakinlərə təhvil verilib. 2024-cü ilədək qalan evlərdə də təmir-bərpa işləri aparacağıq”. Bunu jurnalistlərə açıqlamasında Dövlət Turizm Agentliyinin Təbiət Qoruqlarının İdarə edilməsi Mərkəzinin tikinti sektorunun müdiri Elşən Ağalarov deyib. O qeyd edib ki, Xınalıq tarixi məkan olduğundan, evlər kəndin özünəməxsus memarlıq üslubuna uyğun bərpa olunur.

Mal-qara ötürmə marşrutu - “Köç yolu”

Tarixən Xınalıq sakinlərinin əsas məşğuliyyəti köçəri maldarlıq olub. Köçəri həyat tərzi onların adət-ənənələrində, dillərində, inanclarında özünü göstərir. Köç marşrutunun uzunluğu 200 kilometrdir. Marşrut beş inzibati rayonun - Qusar, Quba, Şamaxı, Qobustan və Hacıqabulun ərazisindən keçir. Qədim marşrutlar, müvəqqəti otlaqlar və ərazilər, məqbərələr və məscidlər daxil olmaqla, üzvi şəkildə inkişaf etdirilən şəbəkə ekstremal ekoloji şəraitə uyğunlaşdırılmış davamlı ekoloji-sosial sistem nümayiş etdirir.

Ərazinin UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilməsi, Azərbaycanın tarixi-mədəni irsinin bu nadir nümunəsinin əhəmiyyətinin beynəlxalq səviyyədə tanınması Xınalığın mədəni landşaftının və “Köç yolu”un gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanmasına kömək edəcəkdir.