Ağsu, 1 fevral, Adil Ağayev, AZƏRTAC

Türk dünyasını birləşdirən əsas şəbəkələrdən biri tarixi İpək yoludur. İpəyin qərbə doğru yayılmasında xüsusi önəm kəsb edən bu yol eramızın bütün əsrlərində işlək olub. Əlbəttə, əcdadlar bu cür işlək yolun kənarlarında sosial-mədəni mərkəzlər də inşa ediblər. Belə mərkəzlərdən biri xanəgahlardır.

Xanəgahlar sufilərin pedaqoji və psixoloji təlim mərkəzləridir. Burada tədrislə yanaşı, təlqinlər də həyata keçirilir, insanlara təbiblər tərəfindən xidmətlər də göstərilirdi. Tələbələrin sayına görə belə mərkəzlər müəyyən vaxtlarda genişlənir və ya kiçilirdi. Mərkəzi quran şəxs - şeyx vəfat etdikdən sonra onun mərkəzin həyətində dəfn edilməsi ilə burada fəaliyyət dayanmır, davamlı xarakter alırdı.

Bəs tarixi İpək yolunun Azərbaycandakı Şamaxı-Ağsu hissəsi üzərində qurulan xanəgahlar və onların fəaliyyəti haqqında nə bilirik? Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Şamaxı şəhəri qədim mədəniyyət mərkəzidir. Hələ ilk Tunc dövründə müasir şəhərin Xınıslı hissəsində yaşayışın başlandığı oradan aşkar olunan qəbir abidələrindən məlumdur. Antik və ilk orta əsrlərdə Şamaxı şəhər kimi formalaşmış, Azərbaycanın əsas ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Burada aşkar edilən saray sütun altlıqları, qızıl, gümüş, şüşə maddi-mədəniyyət nümunələri həyatın rəngarəngliyindən xəbər verir. Müxtəlif qəbir tipləri - daş qutu, quyu, torpaq, küp qəbirlər Şamaxı şəhərində ayrı-ayrı dini təbəqələrin və mədəni kimliklərin varlığını göstərir.

Ağsu rayonu da ərazisindəki Qırlartəpə abidəsi ilə Şirvan bölgəsinin ən qədim insan məskənlərindən biri olduğunu təsdiq edir. Ağsu şəhərinin ətrafında antik və ilk orta əsrlərin zəngin tarixi-mədəni abidələri yerləşir. Nərgizava və Kəlağayılı nekropolları, Xanyurdu yaşayış yeri burada yerləşir. Bu maddi-mədəniyyət abidələri bölgənin Qafqaz Albaniyasının mühüm ticarət mərkəzlərindən biri rolunu oynadığını göstərir. Nərgizavanın zəngin metal məmulatı Xınıslı maddi-mədəniyyət nümunələri ilə oxşarlıq nümayiş etdirir. İslam dövründə Ağsu şəhərinin əhəmiyyəti daha da artıb. Tarixi İpək yolunun bu şəhərin inkişafında mühüm rolu olub.

Qeyd edək ki, Böyük İpək yolunun açılması e.ə. II əsrə aid edilir. Çində istehsal edilən ipəyə dünyanın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Avropada ehtiyacın artması bu sahədə ticarətin və onun yollarının inkişafına səbəb olub. Bu barədə Orta əsr Ağsu şəhəri Dövlət Tarix Mədəniyyət Qoruğunun direktoru, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Fariz Xəlilli AZƏRTAC-ın bölgə müxbiri ilə söhbətində bildirib ki, Böyük İpək yolu Parfiya dövləti, Roma imperiyası, Sasani imperiyası, Bizans imperiyası, Ərəb xilafəti, türk dövlətləri, Monqol imperiyası, Osmanlı imperiyası kimi qlobal səviyyədə böyük dövlətlərin nəzarət etdiyi və təhlükəsizliyinə təminat verdiyi quru yolları şəbəkəsi idi. XVIII əsrə qədər fəaliyyətdə olan Böyük İpək yolunun bir qolu Qafqazdan, Azərbaycandan keçərək əsas karvan yollarına qoşulurdu. Lokal səviyyədə baxılsa, Şamaxı və Ağsu şəhərləri arasındakı məşhur karvan, dib, dəvə yolu adlandırılan Ortabulaq yolu məhz tarixi İpək yolunun bir parçası idi.

Tarixçi sözünə davam edərək deyib ki, sufizmin İslam dünyasında yeni fikir, düşüncə sahəsi kimi inkişafı onun müəssisələrinin qurulmasına gətirib çıxarmışdır. Nisbətən azad fikir üzərində qurulan və hər əsrdə yenilikçi kamil insanların, alimlərin olacağına inanan sufilər tədricən Böyük İpək yolu üzərində öz xanəgahlarını inşa etməyə başlayıblar. Çox keçmədən şəriət, təriqət, həqiqət və mərifət mərhələlərində böyük şeyxlər, hər kəs tərəfindən qəbul edilən və hörmət olunan təlqin sahibləri maddi yolçuların mənəvi atalarına çevriliblər. Xanəgahlar Böyük İpək yolu üzərində ödənişsiz mehmanxana, yeməkxana, dərsxana, kitabxana, şəfaxana rolunu oynayırdı. Məşhur səyyahların, o cümlədən İbn Bəttutənin səyahətnamələrindən də göründüyü kimi, hər kəs yolu üzərindəki xanəgahlara yaxınlaşa, orada hörmət görə, qonaq qala bilərdi.

Xanəgahlar əslində pedaqoji və psixoloji təlim mərkəzləri, şəhərciklər idi. Xristianlıqda bunun oxşarı monastırlar və vənglər olsa da, xanəgahlar daha çox açıq və hamıya xitab edən səviyyədə fəaliyyət göstərirdi. Mövlanə Cəlaləddin Ruminin təbirincə desək, kim olursansa ol, gəl, deyirdilər. Xanəgahlar məscid, tədris binaları, dərgahlar, xəlvət hücrələri, yataqxanalar, yeməkxanalar, tövlələr, təmizlik yerləri və sairdən ibarət olurdu. Bəzən xanəgahların ətrafı divarla hasarlanırdı. Xanəgahı quran şəxs - şeyx, övliya adətən rabitənin davam etdirilməsi üçün həmin xanəgahın içərisində dəfn edilirdi. Onun qəbri üzərində türbə ucaldılır və müridlər sonrakı illərdə onun xatirəsini yad edirdilər. Maraqlıdır ki, xanəgahlar tədricən dağılsa da əsas nişanə kimi, pir deyə ziyarət olunan türbələri qalmışdır. Sovet dövründə geridəqalmışlıq kimi həmin türbələrin bir hissəsi dağıdılmağa çalışılsa da, buna müvəffəq olunmamış, sonrakı dövrlərdə tarixi abidələr kimi qeydiyyata alınmışdır.

Tarixi İpək yolunun Şamaxı və Ağsu yolu üzərindəki xanəgahlar - Kələxana, Çarhan, Pir Bəxtiyar, Şeyx Dursun, Şıxməzid xanəgahları bu mənada çox önəmli tarixi məkanlardır. Şamaxı şəhərindən 10 kilometr cənubda yerləşən Kələxana kəndindəki türbələr qrupu XIV-XVII əsrlərin xatirə kompleksləri içərisində mühüm yer tutur. Burada tikilmiş doqquz türbədən yalnız birində yazı saxlanılmışdır. Həmin yazıdan aydın olur ki, türbə 1663-cü ildə Sərkər Əbdüləzimin rəhbərliyi altında inşa olunub. Kələxana türbələrinin səciyyəvi xüsusiyyəti onların səkkizguşəli formaya malik olması və gözəl yonulmuş yerli daşlardan tikilməsidir. Türbə onu əhatə edən divarlarla, giriş qapısı ilə uzlaşır. Memar Əbdüləzim Sərkərin yaradıcılıq üslubu əsərlərində həcm-fəza quruluşunun mütənasibliyi və eyni tipli türbələrin fərdi xüsusiyyətlərə malik olmasında ifadəsini tapmasıdır.

Çarhan xanəgahının qalıqları indiki Çarhan kəndi qəbiristanlığında yerləşir. Yerüstü axtarışlar zamanı xəlvətilik sufi məktəbinə aid qəbir daşlarının aşkar olunması burada xəlvətilik ocaqlarından birinin yerləşdiyini göstərir. Hazırda həmin simvolika ilə qəbir daşlarına Şirvan bölgəsində nadir rast gəlinsə də, bu tapıntı gələcəkdə arxeoloji qazıntılar zamanı belə qəbir daşlarının üzə çıxacağına əsas verir. Çarhan xanəgahının kitabələri XIV-XVI əsrin epitafiyalarını xatırladır.

Ehtimal edilir ki, Şıxməzid xanəgahı xəlvəti şeyxlərindən Şeyx İzzəddin Türkmaniyə aiddir. Şıxməzid türbəsi yerli sakinlər tərəfindən “Narlı pir” adlandırılır. Şirvan xanlarının şəcərəsində ailənin bəzi üzvlərinin məhz Şıxməzid kəndində “Narlı pir” qəbiristanlığında dəfn edildiyi yazılır. Mənbələrdə Şeyx İzzəddinin qəbrinin üzərində narın bitdiyi və onun meyvələrindən, tikanlarından xəstəliklərin müalicəsində istifadə edildiyi qeyd olunur. Tarixi mənbələrdən Şeyx İzzəddinin Əmir Teymurla görüşdüyü də bəllidir. Şıxməzid xanəgahının qalıqları 2012-ci ildə Ağsu ekspedisiyası tərəfindən üzə çıxarılıb. Buradakı səhəng örtüklü müsəlman qəbirləri nadir rast gəlinən qəbir tiplərindəndir.

Şeyx Dursun xanəgahı isə Əhməd Baydarın oğlu Şeyx Dursuna məxsusdur. 2018-ci ilə qədər xanəgahın yalnız türbə hissəsi məlum idi. Bu türbənin üzərindəki kitabəni akademik Boris Dorn və sonrakı müəlliflər görmüş və oxumuşlar. Məlumdur ki, türbə 1457-ci ildə “şəhidgah” adı ilə tikilmişdir. 2018-ci ildə türbə YOCOCU Assosiasiyasının italyan bərpaçıları və “Miras” Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyinin üzvlərinin könüllüyü ilə konservasiya edilib. Abadlıq işləri aparılarkən türbənin qarşısından xanəgahın digər tikililərinin iri divarları üzə çıxmışdır. Tarixi Qazan xan arxının və karvan yolunun şimalında yerləşən Şeyx Dursun xanəgahı XV əsrin birinci yarısının fəal xəlvətilik mərkəzlərindən olub.

Əlbəttə, tariximizin hələ açılmamış səhifələri az deyil. Zaman-zaman tarixçi, arxeoloq araşdırmalarına ehtiyac da çoxdur.