MƏDƏNİYYƏT
Görkəmli Azərbaycan şairəsi Məhsəti Gəncəvi və musiqi
Bakı, 21 may (AZƏRTAC). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun Qafqaz Albaniyası memarlıq və incəsənəti şöbəsinin böyük elmi işçisi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Sehranə Kasimi qədim musiqi mədəniyyətimizin tədqiqi ilə məşğuldur.
Alimin AZƏRTAC-a təqdim etdiyi “Məhsəti Gəncəvi yaradıcılığında musiqinin rolu” sərlövhəli yazısı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2013-cü il 17 yanvar tarixli Sərəncamı ilə yaradıcılığının 900 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd edilən böyük Azərbaycan şairəsi Məhsəti Gəncəvinin irsinin daha bir səhifəsinə aydınlıq gətirmişdir.
AZƏRTAC alimin yazısını təqdim edir:
- XII əsr Azərbaycan tarixinə qədim Gəncənin əsl intibah dövrü kimi daxil olmuşdur. Xüsusən Atabəylər sülaləsi şair və sənətkarlara, musiqiçilərə hamilik edirdi. Gəncənin intibah dövrünün əvəzsiz incisi olan “Dar-əl-Kütüb” kitabxanası bu şəhərdə ədəbi mühitin yaranmasına güclü təkan vermişdir.
Belə bir mühitdə böyümüş qüdrətli şairə Məhsəti Gəncəvinin həyatı barədə məlumatlar, əsasən əlyazma nüsxələri Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, İstanbulda, Londonda saxlanan və XIII əsrə aid edilən “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanından götürülmüşdür. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının son tədqiqatları göstərir ki, dastanın müəllifi XIII əsrdə yaşamış Azərbaycan şairi və alimi Abdulla Cövhəri Zərgər Təbrizidir və buradakı qəhrəmanlar, o cümlədən şair Əmir Əhməd, Gəncə şahı Sultan Məhəmməd və II Gəncə şahı Sultan Mahmud real şəxsiyyətlərdir.
Həmin əsrdə Nizami Gəncəvi ilə bərabər, adı dillər əzbəri olmuş ilk qadın şairə Məhsəti Gəncəvinin yaradıcılığı da müasirləri tərəfindən sevilmiş, əsərləri bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Məhsəti Gəncəvi - XII əsrdə yaşamış mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan şairə, sufi Əxi təriqətinin üzvü olmuşdur. Onun əsl adı Mənicə idi. Deyilənlərə görə, Bəlx şəhərində yaşayan bir ilahiyyat aliminin qızı olan Mənicə 18 yaşına çatanda atası onu musiqi xadimlərinin yanına apararaq 12 muğam və 24 şöbəni öyrətmələrini xahiş edir. O, həmçinin xahiş edir ki, ustadlar qızına cəng, ud, qanun, bərbət və digər simli alətlərdə çalmağı öyrətsinlər. Məhsəti adı onun təxəllüsü olmuşdur. O, həm şairə, həm şahmatçı, həm də musiqiçi kimi böyük qüdrət və istedad sahibi idi. Bu böyük şəxsiyyətin musiqi sahəsindəki fəaliyyəti haqqında bir çox tarixi faktlar vardır.
Şairənin həyatı üçün əsas mənbə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, muzeylərdə saxlanılan “Məhsəti və Əmir Əhməd dastanı”dır. Dastanın qısa məzmunu belədir: Bəlx şəhərində yaşayan bir ilahiyyat aliminin qızı olur. O, uşağın taleyinə baxdırmaq üçün münəccimlərə müraciət edir. Ulduzlar qızın böyük gələcəyindən, xalqın rəğbət və məhəbbətini qazanacağından xəbər verirlər. Həmçinin məlum olur ki, qızın taleyi xərabat (içki içilən yer, meyxana) ilə bağlı olacaqdır. Atası qızını tərbiyə olunmaq üçün məktəbə verir. On səkkiz yaşına qədər burada oxuyan qız yaxşı təhsil görür. Bundan sonra atası qızını mütəxəssislərin yanına apararaq ona 12 muğamı və bunların 24 şöbəsini öyrətmələrini xahiş edir. O, həmçinin xahiş edir ki, musiqiçilər qıza cəng, ud və bərbət alətlərində çalmağı öyrətsinlər. Camaat heyrətlə ondan soruşur: “Bu necə olan şeydir? Sən əvvəl qızına yaxşı təhsil verir, ona Quranı öyrədirsən, sonra isə onu rəqqasəliyə hazırlayırsan? Yoxsa sən istəyirsən ki, qızın azğın və əxlaqsız olsun?” Ata cavab verir ki, əgər onun alnında xərabata düşmək varsa, qoy buna da hazır olsun.
Atasının vəfatından sonra Məhsəti Gəncəyə köçür və Xərabat məhəlləsində yaşayır.
Dastandan da göründüyü kimi, artıq 20 yaşında Məhsəti öz savadı, gözəlliyi, məlahətli səsi və poetik istedadı ilə müsəlman dünyasının bir çox ölkələrində nüfuz və rəğbət qazanmışdır. Sonralar Məhsətinin həyatında mühüm rol oynayan Əmir Əhməd Xərabat məhəlləsinə Məhsətinin yanına gəlir və onu 40 incəbel qızın əhatəsində görür. Onlar ney, qanun, dəf çalır, rəqs edirdilər. Məhsəti qızlara musiqi dərsi keçirdi. Burada Məhsəti mükəmməl bir şairə olmaqdan əlavə həm də bir musiqi müəlliməsi kimi, bir bəstəkar kimi göstərilir.
Londonda saxlanılan, XII əsrə aid edilən dastanda isə yazılır ki, artıq 20 yaşında olan Məhsəti Gəncəvi öz savadı, gözəlliyi, məlahətli səsi və dərin istedadı ilə müsəlman dünyasının bir çox ölkələrində rəğbət və nüfuz qazanmışdır. Gəncənin Xərabat məhəlləsində yaşayan Məhsətinin səsini dinləmək üçün uzaqdan-yaxından axın-axın insanlar buraya gəlirdilər. Onu hazırcavab, bədahətən şeir deməyi bacaran bir şairə kimi tanıyırdılar.
Məhsəti Gəncəvini Azərbaycanın ilk görkəmli qadın bəstəkarı, musiqiçisi və gözəl, məlahətli səsi olan müğənnisi, ilk qadın şahmatçısı kimi gələcək nəsillərə çatdırmaq bizim borcumuzdur. Onun həyatı rəvayətlər, dastanlarla zəngindir. Məhsəti Gəncəvinin həyatı musiqi və rəqs məclislərində keçmişdir. O, rəqs, qanun və digər simli musiqi alətlərindən dərs deyirdi.
Məhsəti tarixi şəxsiyyətdir. Onun ərəb, fars dillərində yazılan məşhur rubailəri, kövrək duyğulu poetik tərənnümləri müsəlman intibahının nadir inciləridir. O, Yaxın Şərq qadın şairlərinin təmsilçisi olmuşdur. Onun bir rübaisində deyilir:
Səndən ayrılmama tədbir tökdülər,
Hicrində belimi iki bükdülər.
Hədər olmazmı bu çalışdıqları,
Sabah biz səninlə qovuşsaq əgər?
Onun rübailərindəki bu axıcılıq, dərin hikmət, nikbinlik, humanizm Məhsətinin incə, həssas qəlbli bir şairə olduğunu göstərir. Həmçinin şeirlərindəki bu axıcılıq onun necə gözəl musiqi duyumu olduğuna da sübutdur.
Rus akademiki Y.Bertels Məhsətinin real şəxsiyyət olmadığını, onun sadəcə bir mif, bədii obraz olduğunu söyləyirdi. Bir çox Qərb alimləri isə hətta onu ilahiləşdirirdilər. Lakin Məhsəti Gəncəvi Azərbaycan poeziyasında Şəhraşub (Şəhrəngiz) poetik janrının gözəl nümunələrini yaratmışdır. Bəllidir ki, Şəhraşubda, əsasən sadə zəhmət adamları, müxtəlif peşə sahibləri vəsf edilir. Onun hansı rübaisini oxuyursansa, elə bil bu gün yazılmışdır. Ürəkdən gəldiyi üçün o dəqiqə də qəblərə yol tapır.
Təzkirələrdə yazılanlara görə, Məhsəti Gəncəvi həm də, gözəl qanun ifaçısı olmuşdur. Azərbaycanın çox qədim musiqi alətlərindən olan qanun Yaxın və Orta Şərqdə, eləcə də, ölkəmizin ərazisində tarixən geniş yayılmış bir alətdir. Orta əsrlərdə qanun adlandırılan bu qədim musiqi alətindən klassiklərimizin-Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Fizulinin və musiqi traktatçılarımızın Mir Möhsün Nəvvabın, Səfiyəddin Urməvinin yaradıcılıqlarında bəhs olunur.
Azərbaycan ilk qanun ifaçısı və ilk bəstəkarı da elə Məhsəti Gəncəvi olmuşdur. Klassiklər qanunu “sən nə qədər bəxtəvərsən ki, öz sevdiyin adamın qucağında uzanmısan” deyə təsvir edirdilər. Əsasən qadınlar tərəfindən ifa olunan qanun alətini Məhəmməd Füzuli “Yeddi cam” əsərində belə təsvir etmişdi.
Xam nəğmələrlə edərək aləmi məmnun
Bir huri-mələk çalırdı qanun.
Qanun miniatür sənət əsərlərində də öz əksini tapmışdır. Tarixi inkişaf yolu keçən bu alət zaman-zaman formalaşaraq dövrümüzə kimi gəlib çatmışdır. Ermənilər qədim Şərq aləti olan qanunu da öz adlarına çıxarmağa cəhd etmişdilər. Lakin bütün dünya bu alətin məhz Şərq musiqi aləti olduğunu çox gözəl bilir. Sədəf işləmələrlə qoz ağacından hazırlanmış qanun üçləşdirilmiş 24 sıra simlərlə bağlanmışdır. Burada simlər yarımton və tonlarla bərkidilmişdir. Keçmişdə simlər bağırsağdan və ya ipək saplardan xüsusi üsulla hazırlanırmış, indi isə kapron saplarla əvəz olunmuşdur. Diotonik səs düzümünə malik olan qanun bu gün xalq çalğı alətlərində çalındığı kimi, soloda da ifa olunur. Çox incə və kövrək səsə malik olan qanun 3 oktava yarım səs diapazonuna malikdir. Bu zərif alətin səs gözəlliyi onun musiqi aləmimizdə unudulmasına imkan verməmiş, daim yaşamasına yardımçı olmuş, bu gün də yaşadılır. Bu qədim Şərq alətinin fəlsəfi şairəmiz, incə ruhlu musiqiçimiz Məhsəti Gəncəvinin yaradıcılığında böyük rol oynadığını danmaq olmaz.
Məhsətidən bəhs edən ilk Avropa tədqiqatçıları içində Alecu Russo, Raul Horn, Edvard Braun, Yan Ripka, Frits Meyerin adlarını çəkmək olar.
Raul Horn 1901-ci ildə Leypsiqdə çapdan çıxmış “Fars ədəbiyyatı tarixi” kitabında Məhsətini Sultan Səncərin nəğməçisi kimi göstərmiş, onun sərbəst fikirlərini xüsusilə qiymətləndirmişdi.
Məhsətinin musiqiyə aid yazdığı bir rübaidə deyilir:
Sənə dəm verirəm gül dodağımdan,
Qara zülflərimdən, şux yanağımdan,
Məst, ayıq, ya xumar, rəqs eləyirəm,
Çəng çalıram sənin qarşında hər an.
Belə bir rəvayət var ki, Nizami Gəncəvi özünün yazdığı bu qəzəlini məhz Məhsəti Gəncəviyə ünvanlanmışdır:
Sənin sənətin musiqi çalmaqdırsa,
Mən zil və bəm səsləri dinləmək istəyirəm.
Bilirsən ki, sənsiz yaşamağa qüdrətim çatmır,
Əgər həyatımı istəyirsənsə, al, sənə verim,
Görürəm, əbəs yerə uğura ümid bağlamışam,
Mən son nəfəsimdə səni çağırıram,
Nizami öz canını sənə bağışlayır, qəbul et,
Necə ki, mən iztirabları qəbul edirəm.
Məhsəti isə çəng alətini belə təsvir edir:
Sazın ipək telli xoş avaz almış,
Çəngin qulağına halqalar salmış,
Zil pərdədən qalxan nəğmələr gözəl,
Çəngin ətəyində nazlanır qəzəl.
Azərbaycan arxeoloqlarının araşdırmalarından belə məlum olur ki, çəngin respublikamızda ilk tapıntıları eramızdan əvvəllərə aid edilir. Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzi olmuş Bərdə şəhərinin Şatırlar kəndi ətrafında eramızdan əvvəl IV - III əsrlərə aid, üzərində çəngçalan qadın fiquru təsvir edilmiş saxsı qablar tapılmışdır. Şərq xalqları əfsanələrində çəng ilahi qüvvə tərəfindən yaradılmışdır. Hətta ilk dövrlərə dair bəzi rəsmlərdə bu alət müqəddəs mələk kimi təsvir edilmişdir. Üzərinə balıq və ceyran dərisi çəkilən çəng alətinin ifa tərzi arfada olduğu kimi sağ və sol əllərin barmaqları ilə çalınır.
Məhsətinin daha bir alətdə, bərbətdə çaldığı onun şeirindən məlum olur:
Məclisdə işarət başlayan zaman
Çaldılar çəng ilə bərbəti haman,
Bərbətlə çəng səsi axıb müxtəsər,
Tük ilə rəng kimi birləşmişdilər.
Bərbət isə ud tipli alətdir. Ərəb alətidir və ona “əl-ud”, bərbət, deyilir, yəni “ördək döşü” mənasını daşıyır. Hər iki alətin birgə ifası həzin təranə yaradır.
Son vaxtlar bir çox musiqiçilər qədim musiqi alətləri ilə bağlı araşdırmalar aparmışlar. Bakı Musiqi Akademiyasında 1991 -ci ildən fəaliyyət göstərən “Qədim musiqi alətlərinin bərpası və təkmilləşdirilməsi” elmi laboratoriyasında unudulmuş qədim musiqi alətlərimizin - çəng, tənbur, ud, bərbət, çəganə, çoğur, rübab, santur, qopuz və s. kimi alətlərin elmi tədqiqatı, bərpası və təkmilləşdirilməsi üzrə bir çox işlər görülmüş və yüksək nəticələr əldə edilmişdir.
Ümumiyyətlə, 200-dən artıq alim və tədqiqatçılar Məhsətinin şairə və musiqiçi kimi həyat və yaradıcılığı haqqında araşdırmalar aparmışlar. Ulu şairənin həmyerlisi, Xalq Şairi Nigar Rəfibəyli Məhsətinin incə ruhlu rübailərini fars dilindən tərcümə edərək Azərbaycan oxucusuna çatdırmışdır. Məhsəti Gəncəvinin adı nəinki onun vətəni Gəncədə, hətta dünyanın bir çox ölkələrində uca tutulur, sevilir, yad olunur və dönə-dönə mütaliə edilir.
Təsadüfi deyildir ki, 2013-cü ildə UNESCO-nun Baş Konfransının 36-cı sessiyasında Məhsəti Gəncəvinin 900 illik yubileyinin dünya səviyyəsində qeyd edilməsi haqqında qərar qəbul edilmişdir.